Con ngựa nâu Pao cưỡi lao như gió. Lát sau ngước lên Pao đã thấy phố châu xúm xít trên đỉnh đồi. Theo dòng người ngựa từ các ngọn núi chảy xuống thung lũng rồi ngược lên con đường ngoằn ngoèo rắn lượn, Pao cũng nhảy xuống dắt, dắt ngựa qua con suối nhỏ. Sang bờ bên kia, thấy một đoàn ngựa thồ thóc đang chạy nước kiệu hăm hở phía trước, Pao hỏi hai người ngồi hút thuốc bên đường:
- Các đồng chí ở đâu đóng thuế nông nghiệp thế?
- Ở Tả Van Chư! - Một người béo ục ịch đáp.
- Nhanh nhỉ.
- Ờ, phải nhanh chứ - Người béo cười, mắt nhay nháy.
"Thế là thế nào? Chẳng lẽ Tả Van Chư giác ngộ nhanh thế". Tự dưng thấy nóng ruột, Pao phắt lên ngựa. Người béo nọ liền đứng dậy, đi đến cạnh ngựa của Pao, hất hàm: "Này, bên ấy thế nào rồi?". Và mắt y lại nhấp nháy như đánh ám hiệu. Y có ý gì vậy? Pao thúc ngựa. Con ngựa vút lên, tới rìa chợ.
Chợ Châu đang cữ ồn ào. Chợt có tiếng súng nổ đoàng. Có người hét: "Bọn buôn lậu đấy”. Lại có tiếng nhiều người gào: "Lính Châu Quán Lồ bên Pha Linh sang kia kìa! Chạy đi!”.
Huỳnh huỵch tiếng chân chạy. Nhốn nháo góc này, ngơ ngác góc kia. Rồi lại yên dần yên dân, rì roà như cái tổ ong kéo mật. Ban cán sự châu đóng trụ sở ở căn nhà gác hai tầng ở giữa một con phố lớn có các cửa hàng buôn bách hoá của người Tàu mại bản và mấy người Việt chuyên bán hàng may mặc, bán đồ thêu cho lính Tây. Căn nhà nguyên là đại lý bán muối, thu mua thu mua thuốc phiện của cha con thổ ty Hoàng Văn Chao. Nhà xây đá, lợp ngói tây. Nơi họp các chủ tịch xã là tầng dưới. Tầng trên sàn lát gỗ hiện có bộ đội ở. Pao đến chậm. Buộc ngựa xong, chào đồng chí Na gác cửa, anh vội đi thẳng vào phòng họp. Phòng họp ở phía trong căn nhà rộng. Bước vào, căn phòng mù mịt khói thuốc Pao nhận ra ở tít đầu đằng kia, tiếng anh quyền trưởng ban cán sự đang vang vang, dư thừa sức lực. Pao ghé xuống đầu chiếc ghế băng thì cả gian phòng ồ lên tiếng cười. Pao hỏi một người đàn ông có cái bìu cổ ngồi cạnh:
- Gì thế, đồng chí?
- Ông ấy bảo: thằng địch nó sắp xẻo dái các anh rồi đấy. Hớ, nói cứ như ông sấm ông sét!
- Nói những gì rồi?
- Phải thu tất cả súng. Súng trận, súng kíp, súng hoả mai, của ai cũng thu tất. Ai dà, cái nhà ông này không biết gì cả. Con trai Hmông đẻ ra đã phải sắm khẩu súng rồi.
Người đang nói với giọng diễn thuyết hùng hồn, khoa trương là Vận, quyền trưởng ban cán sự châu Pa Kha. Vẫn là Vận hôm nào về Can Chư Sủ, nhưng hôm nay ở Vận mọi chi tiết đều rõ ràng và gây ấn tượng hơn. Cao lớn, mũ nồi đội lệch, áo blu-dông Mỹ rộng có cầu vai to, túi trễ ngực. Vận có một vẻ đẹp đàn ông, ngang tàng và dạn dĩ. Khuôn mặt nói rõ điều đó hơn: tròn, to, rắn chắc, với đôi mày rậm đen phủ xuống cặp mắt hùm hụp, gợi những tình cảm u ám, cùng cặp môi dày, bóng nhãy như vừa ăn tiệc xong.
- Các đồng chí cười à? - Đập tay xuống mặt bàn, Vận sừng sộ - Tôi đơn cử một ví dụ để các đồng chí cười tiếp cho khoái lỗ mồm nhé. Có một anh chàng dân quân áp giải một tên tội phạm từ xã ra châu, giữa đường, anh ta bón cho nó ăn, cởi trói cho nó tắm rồi, lại nhờ nó giữ súng để mình… tắm…
- Thật thế à? - Có tiếng người hỏi.
Pao cúi gằm, mặt lần rần đỏ.
- Đồng chí Pao có mặt ở đây không?
Pao ngẩng lên. Anh quyền trưởng ban vừa quát đã chỉ tay về phía Pao:
- Đó, chính là dân quân xã của đồng chí Pao đấy.
Mấy chục cặp mắt cùng xói vào mặt Pao. Mặt Pao như bị thiêu đốt, đỏ cháy lên. Anh quyền trưởng ban lại oang oang. May cho Pao, đã chuyển sang vấn đề khác. Nhưng cũng lại những nhận định thô lỗ, những câu quát tháo, những lời móc máy. Và người nghe đã lại quanh sang nhau thì thào. Cái anh cán bộ Vận này nó là gì mà nó coi ta là ngu dốt hết thế! Hừ, tạm cấp ruộng đất, việc to thế phải bàn kỹ mới làm được chứ! Lại bắt phá thuốc phiện, không dễ đâu. Còn bổ đầu dân công và thu thuế nông nghiệp nữa. Toàn việc tầy đình, ra mệnh lệnh làm sao xong được.
- Các đồng chí lơ mơ lắm. Đã phân mảnh định lượng chưa? Đã bình sản lượng chưa? Toàn châu ta phải một nghìn bốn trăm linh tám tấn chính tang, sáu mươi ba tấn thuế nương rẫy. Thế mà gào vỡ họng cho tới hôm nay vẫn chưa đầy ba trăm tấn. Thế là làm sao! À, đồng chí Pao - Quyền trưởng ban cán sự Vận lại gọi giật Pao - Đồng chí có biết rằng trong khi xã đồng chí chưa được một cân thóc thuế thì bên Tả Van Chư người ta đóng được bao nhiêu rồi không?
Pao nhớ ngay tới đoàn ngựa thồ vừa gặp khi nãy, bật lên, mặt đỏ ứ:
- Tôi biết!
- Vậy thì mang sách vở đến lạy người ta để người ta dạy cho.
- Tôi có ý kiến… Tôi thấy…
- Quân lệnh như sơn! Không có ý kiến ý kiếc gì cả. Phải đủ thuế, đủ dân công. Tôi cứ anh tôi bổ đầu, anh hiểu chưa, anh Pao!
Ngực Pao tức nghẹn. Bằng thằng tri châu, thằng lý trưởng ngày xưa à? Người Cách mạng, người của Đảng, Pao đã biết, đã cộng tác, như bí thư Lê Chính, chính uỷ Tâm, đoàn trưởng Đắc, bộ đội Tích, nhạc sĩ Quang Ngọc, không giống cán bộ Vận này. Cán bộ Vận không hiểu dân tộc Hmông. Cách làm, cách nói không phải cách của Cách mạng. Phê bình đã không đúng lại như thoá mạ người ta. Mà tại sao cứ nhè vào mặt Pao. Hay là Pao có anh trai là Lử. Hay vì hôm Vận về Can Chư Sủ, Pao không mời rượu mời thịt? Cái mồm kia là mồm đòi ăn đấy!
Pao cứng cỏi:
- Tôi không thể làm như thế được. Làm gì cũng phải cho dân thông đã.
- Đồng chí phải làm! Xộc thẳng tới chỗ Pao ngồi, Vận càng gay gắt - Đứa nào không góp thuế, không đi dân công, gô cổ nó lên đây. Gô cổ nó lên đây! Kẻ có tội mà đồng chí không mạnh tay là đồng chí đưa cái nguy cơ bị tiêu diệt đến sau lưng đấy. Hiểu chưa? Hừ, hay là đồng chí còn thương xót thằng anh trai đồng chí?
- Đồng chí không được nói thế! - Pao găng.
- Tôi nói thế… tức là yêu cầu đồng chí không được hữu khuynh. Đồng chí im ngay. Ai cho đồng chí nói? ở đây, tôi là thượng cấp. Hiểu chưa? Vấn đề là đầu tranh giai cấp, là địch ta. Đấu tranh giai cấp là đổ máu, là chết chóc, là thẳng tay!
Căn phòng im như đá. Vận như được thể, càng hùng hổ:
- Chính quyền ta là chuyên chính. Chuyên chính là bàn tay sắt. Cứ theo lệnh tôi. Thuế, bần nông 12 phần trăm sản lượng, trung nông 25 phần trăm trở xuống, phú nông 25 phần trăm trở lên. Không oong đơ gì cả. Không thực hiện, bất cứ kẻ nào cũng là chống đối, là phản cách mạng, phải xử bắn!
Ôi chao! Thật là rạch ròi! Ngẩng lên nhìn nhau rồi lại cúi xuống, những người dự họp thấy như chính mình bị chửi mắng.
Cuộc họp tan đúng lúc chợ tan.
Pao đi lại chỗ buộc ngựa. Tháo dây ngựa rồi lại buộc vào. Hừ, phải gặp lại ông Vận, nói thẳng, nói thật: làm thế này không được đâu, dân người ta phản ứng mà bọn phản động có cớ kích động dân đấy. Nếu chính sách thật là thế thì phải sửa đi. Thêm nữa, dân còn đang khổ, còn chưa giác ngộ, làm thế này không được. Tôi nghi Tả Van Chư nó đóng thuế nhanh vậy là không thật bụng, là che giấu ý đồ gì xấu đấy. Đừng vì nó mổ gà cho ăn mà khen nó.
Tan họp, đứng trước cửa trụ sở ngắm nhìn phố xá, đầy vẻ đắc chí, cắm điếu Mê-li-a vàng lên môi, Vận nhảy xuống bậc tam cấp, đi thẳng về phía cái bể nước ở giữa phố; ở đó có bóng một cô gái áo quần đen tuyền đang nghiêng mình múc nước.
"Ây dà, con người này không đáng nói”. Thấy Vận vậy, bực bội, Pao nhảy lên ngựa, giật cương.
Con ngựa nâu chạy qua cái chợ rỗng, khua móng trên con đường lát đá, ra khỏi huyện lỵ. Trời chiều vằn vằn da hổ. Gió xông xổng, thuận chiều đẩy đà con ngựa chạy. Lướt qua bên Pao hình bóng A Sinh đứng thổi sáo với một bóng áo xanh bộ đội dưới gốc cây sa mu. Ý nghĩ của Pao truyền qua mình con ngựa. Con ngựa dồn vó. Lòng Pao tràn ngập nỗi lo. Nhiều việc quá. Toàn những việc hệ trọng mà chưa bàn cho hết nhẽ. Thu tất cả súng. Mở lớp cải tạo tề nguỵ. Một trăm tấn thóc, ngô thuế. Năm mươi dân công. Phá thuốc phiện. Có đến cả đời người làm chắc gì đã xuể. Huống hồ lúc này.
Mấy tháng nay, Pao sống với bao lo toan, vất vả. Pao không sợ mệt nhọc, nhưng Pao sợ bị bơ vơ, trơ trọi. Như giờ đây, trong tim Pao tiết ra một nỗi buồn huỷ hoại. Con người kia, ông Vận, dù có thế nào cũng không thay đổi được hướng đời Pao đã chọn. Pao đi làm Cách mạng vì chính đời Pao đòi hỏi, tự nhiên và mạnh mẽ như hạt thóc nảy mầm trên đất. Pao biết phân biệt cái đúng, cái sai trong một người, một việc. Pao biết, một người cán bộ có thể tốt cũng có thể là không tốt, hoặc lúc này là tốt, lúc khác lại là xấu, thậm chí tồi tệ. Nhưng Pao vốn là con người tình cảm. Phút giây Pao buồn, ngày giờ Pao đau khổ, Pao muốn được an ủi.
Con ngựa nâu đang chạy chợt ngập ngừng. Nó hí một tiếng dài và đổi sang bước đi êm nhẹ. Trong giây phút, lòng Pao chợt mềm lại. Xanh đằm bên đường là cánh rừng hạt dẻ. Từ đâu đó vừa cất lên một tiếng kèn lá tha thiết và như không có thật. Pao nghển trên mình ngựa, giụi mắt bàng hoàng: chẳng lẽ người phụ nữ ấy hiểu lòng anh, đến với anh đúng lúc anh cần có bạn. Seo Cả! Anh thốt gọi, tiếng cuộn trong gió. Bên đường, thật là Seo Cả đang đứng có ý chờ Pao, như trai gái Hmông hò hẹn nhau lúc tan chợ chiều.