Không khí trong phòng trầm xuống. Câu chuyện lan sang các phòng bạn. Mọi người nhìn anh, ái ngại và khó chịu. “ ồ, mình không ngờ hắn lại tồi tệ đến mức ấy”. Hình như người ta đều nghĩ vậy. Tuần lễ ấy, anh như một cái bóng âm thầm. Anh có cảm giác mình đang sa vào một cái mạng nhện càng quẫy càng rối. Hết giờ làm việc, anh vùi đầu vào sách, tìm một lời giải đáp cho hoàn cảnh bi đát của mình. Trớ trêu quá! Không một lời giải đáp. Các danh nhân thì sống ở một thời đã quá xa. Các anh hùng thì đều nẩy sinh trong hoàn cảnh chiến tranh. Tiểu thuyết tình yêu phương Tây xưa thì rặt những kiểu: Gặp gỡ, yêu say đắm, bị xúc phạm rồi đấu súng hoặc giã từ nhau. Nhạt nhẽo, vô bổ và rỗng tuếch. Anh tìm đến thuốc lá.
Những ngày ấy cheo leo bên bờ một vụ bùng nổ còn lớn hơn sự kiện ngày thứ bẩy suốt đời không thể quên vừa qua. Nhất là khi Trọng nhìn thấy mặt Hưng. Hưng bộc lộ thái độ căm ghét anh một cách công khai. Quan hệ giao tiếp giữa hai người hoàn toàn bị cắt đứt. Ông Chánh trở thành cái gạch nối giữa họ. Mỗi lần truyền đạt lại ý kiến của phòng với Trọng, ông Chánh đều có ý muốn vỗ về, an ủi anh. Một hôm, anh còn phát hiện ra một khía cạnh khác trong thái độ ông Chánh: Ông lo sợ anh quẫn rồi sinh liều!
Chính là thái độ đó của ông làm anh tự ái và giúp anh bừng tỉnh. Anh đâu có phải là con người tầm thường để ông đánh giá như vậy. Quá trình phục hồi của anh bắt đầu. Trong mỗi con người, ở suốt cuộc đời,, có một dạng cân bằng nhất định giữa môi trường và các quá trình vật chất bên trong cơ thể được điều hoà bằng hệ thần kinh. Cuộc sống tinh thần của con người ta cũng vậy. Chính là cái khuynh hướng tinh thần chủ đạo của Trọng, cái hệ thần kinh ấy, đã giúp anh điều chỉnh lại con người mình. Niềm tin yêu thiết tha vào cuộc sống, tình yêu mãnh liệt với công việc, trình độ nhận thức sâu sắc mọi vẻ dạng của cuộc sống, tính chủ động cứng cỏi trong việc chỉ huy bản thân mình của anh là những cái trụ giữ anh đứng vững trong cả những giây phút chông chênh như đang đi trên một sợi dây thép. Anh tìm được một vị trí cao hơn để phân tích những điều đã xẩy ra.
Trọng trở lại dần với sự cân bằng, điềm tĩnh. Và anh nhận ra những người yêu mến anh bấy lâu lo lắng ái ngại cho anh, bỗng nhiên được thở phào nhẹ nhõm.
“Lâu lắm em mới thấy anh cười đấy, anh Trọng ạ”. Cô Vân xinh xắn bảo anh vậy. Cô rót một cốc nước chè tươi đặt trước mặt anh. Anh đáp: “Rồi tất cả sẽ qua đi thôi, Vân ạ. Tôi muốn quên tất cả để làm việc”. Nhưng cô lại lắc đầu. Anh biết, cô vẫn lo ngại cho anh. Anh cũng chẳng muốn hỏi. Lát sau có cô kéo ghế lại gần anh, mắt ngập ngừng như có điều uẩn khúc. Lúc ấy trong phòng không có ai, giọng cô thì thầm, nhưng anh nghe rất rõ: “Anh Trọng ạ, em có điều muốn tâm sự với anh. Việc riêng của em thôi nhưng anh cũng nên biết. Là gần đây, anh Hưng cứ đi rêu rao khắp nơi là em phản bội anh ấy. Nhưng anh hiểu cho... Thật tình là lúc đầu vào làm việc ở đây, em cũng mến anh ấy thật. Nhưng rồi không hiểu tại sao em thấy cứ dần dần xa anh ấy. Nhất là sau mấy lần em đến chơi nhà anh ấy. Nhà anh ấy sang trọng, hay luộm thuộm, cái ấy em chẳng quan tâm. Nhưng em rất lấy làm lạ, anh ấy cho một cặp vợ chồng ở nhờ phòng trong. Cặp vợ chồng này còn trẻ, suốt ngày họ đùa nghịch chí choé với nhau. Có bận em đang ngồi chơi, anh chồng trêu chị vợ, chị vợ cười sằng sặc, chạy ra ngoài phòng anh Hưng. Nói anh đừng bảo bịa. Em ngượng chín cả mặt. Chị vợ mặc độc cái xu chiêng và cái xi líp... Mấy hôm sau em bảo anh Hưng: Thế mà chịu được à? Thì anh ấy cười, đáp: “Cái gì đã quen đi thì lại thấy vui, thấy thích, Vân à”. “Quen thế nào được những cái ấy, hả anh?”
Câu chuyện làm Trọng nổi gai rờn rợn. Anh cố gạt đi để không đắp thêm vào Hưng những điều bỉ ổi. Anh nhớ khuôn mặt cô Vân lúc ấy: Hai
con mắt ngơ ngác và cái miệng ho hó kinh sợ, biểu hiện sự trong sạch của tâm hồn cô.
Một buổi sáng Trọng dậy muộn. Anh còn đang gấp chăn thì ông Chánh đã vào. Ông mở cánh cửa kính, bỏ mũ bông, dập chân thình thịch, tập bài thể dục buổi sáng. Trời lạnh, hít thở được một lúc, ông quay lại, đưa tay lên xoa mặt, day thái dương, vuốt sống mũi. Ông chuyển sang tập khí công và thái cực quyền.
- Ơ, cậu không tập thể dục à, Trọng?
Trọng đang kéo cái bàn, đáp nhủng nhẳng:
- Mất thì giờ! Mà tôi thì lăn lội suốt ngày ở ngoài đê rồi, việc gì phải tập với tành...
- Cậu nói lạ!- Ông Chánh đi đến cái bàn đầy sách vở Trọng đọc đêm qua. Tưởng ông sẽ thuyết giảng một bài về lợi ích của môn thể dục, thì ông nhấc mấy quyển sách lên- Cậu vẫn nghiên cứu về mối đấy à? Cái này là hình vẽ máy gì mà trông buồn cười nhỉ? A! Cái máy Bông Sen...
Ông nói như không nghĩ. Nhưng hai con mắt của ông rọi vào mặt Trọng thì đầy ý tứ đến nỗi Trọng thót giật mình: “Không hiểu trên mặt mình còn vương nét u buồn, thất vọng nào nữa không nhỉ?”
- Tôi ấy mà, cậu Trọng ạ- Ông Chánh nói, giọng khàn khàn- Cả đời, năm nay là năm nhăm tuổi, kể từ ngày đi công tác, chưa bao giờ bỏ một buổi thể dục. Kể cả thời gian bị tù hai năm.
Câu nói sau cùng của ông Chánh khiến Trọng sửng sốt. Đáng lẽ đi rửa mặt thì anh ngồi phịch xuống ghế và buột ra một câu hỏi tưởng như là thừa:
- Ở tù đế quốc à?
- Tù đế quốc thì nói chuyện làm gì- Ông Chánh cười vô tư- Tù nói ở đây là tù của ta ấy chứ. Đang làm Chánh văn phòng huyện uỷ thì đùng một cái, có giấy từ xã lên gọi về. Cha mẹ ơi, họ quy mình là Quốc dân đảng. Thế là tống giam liền. Dạo đó là cải cách ruộng đất. Hai năm liền ở tù chung với bọn đầu trộm đuôi cướp. Oan Thị Kính! Nhục muốn chết. Nhưng lòng dặn lòng: Trung thành, đạo đức, gương mẫu không sai một li. Sáng nào cũng dậy đúng giờ, thể dục. Xong, gấp chăn màn rồi đi lao động... Đúng hai năm một ngày. Đảng sửa sai, phục hồi cho ngay, vì trong thử thách gay go như thế vẫn vững vàng.
Ông cười, nhẹ tênh. Trọng đứng dậy cùng ông. Ông vỗ vai anh, vừa thân mật vừa kẻ cả: “ Dẫu sao thì cũng như là bị bước hụt chứ đằng thẳng thì tớ chẳng lèm nhèm thế này đâu, Trọng ạ. Để hôm nào tớ cho cậu xem cái bằng khen, giấy khen của tôi, tôi giữ được, từ năm bốn tám, năm mươi kia”.
Ngoài cửa đã có tiếng nói cười tíu tít của ba cô gái, ông Chánh quay lại, vào việc sửa soạn cho một ngày làm việc mới.
Suốt buổi sáng ấy, Trọng ngồi ở thư viện, định hoàn chỉnh lại cái báo cáo về việc tìm, diệt mối mà không sao viết được một dòng nào. “Ông ấy nói thế là có ý khuyên mình. Nhưng chẳng lẽ mình đang bị tù?”
Ý nghĩ ấy làm Trọng bứt rứt. Chín giờ rưỡi, anh trở về cơ quan. Vào lúc đang tập thể dục giữa giờ, trong phòng chỉ có ông Chánh và Hưng. Có lẽ họ đã tranh luận thầm với nhau từ lâu rồi, nay thấy phòng vắng, họ thấy không cần giữ ý nữa, nên nói to hơn, nhất là giọng ông Chánh:
- Anh làm thế thì hơi quá. Người ta có sai thì cũng không nên dìm người ta xuống.
- Sao lại quá!- Hưng nói như quát- Cả ông nữa, tôi yêu cầu, ý kiến nào tôi đồng ý ông mới được phép báo cáo với Đảng uỷ.
- Tôi chỉ phản ánh dư luận...
- Dư luận nào?
- Tôi nghĩ, nếu anh có chót cầm cái báo cáo về vụ vỡ cống Lợi Toàn thì cũng có gì là quan trọng.
- Ông im đi!
Ông Chánh im bặt. Ông vốn tốt nhịn trước Hưng. Hơn nữa, lúc ấy, Trọng đã bước vào phòng.
Hưng kéo cái cặp da, đứng dậy, hầm hầm đi ra cửa. Trọng ngồi xuống bàn. Ông Chánh như là còn đang ngượng nghịu vì bị Hưng mắng, lúi húi tìm cái gì ở dưới đất. Lát sau, ông đi ra ô cửa sổ, nhìn xuống sân, rồi quay lại, cố ra vẻ tự nhiên:
- Sang tháng mười một rồi. Năm nay có khi rét sớm đấy. à cậu Trọng này, lúc nãy có ai gọi điện cho cậu. ở xa lắm, nghe lí nhí không rõ.
“Ai gọi điện cho mình nhỉ? Tháng mười một rồi. Vậy là đã hơn một tháng trời qua”. Trọng nghĩ. Ông Chánh đã đến trước bàn anh, trụt cái mũ lông, ngồi xuống ghế.
- Đời quả là không đơn giản thật!
Ông nói bâng quơ, mặt ngoảnh ra ngoài, tay lần mần sờ hàm râu, gặp cái râu dài, quặp móng tay lại dựt dựt. Câu nói ấy của ông lại như một tia sáng nữa rọi vào ông. Và Trọng bỗng hiểu, từ trước đến nay, anh đã đánh giá ông không hoàn toàn đúng. Ông thô sơ, giản lược, ông có nhiều nhược điểm thật, nhưng đều có thể cảm thông được. Ông hẹp hòi, hay xét nét, như ông nhận xét lá đơn của Trọng, cái đó là trình độ của ông, chứ không phải lòng dạ ông vốn độc địa. Ông đã bị mất đà, ông đang lấy lại đà. Cái thói hợm mình, hay dậy khôn người cũng như chút khát khao về chức vụ, tín nhiệm của ông là sự gắng gỏi vươn dậy để lấy lại thế thăng bằng đã bị mất. Và trong ông, thật ra vẫn có một cái gì đó trong sạch, sự trong sạch của lớp cán bộ đến với cách mạng như đến với mối tình đầu, được biểu hiện ra bằng sự chân thành, chân thành cả khi thô sơ, giản lược, và không bao giờ cố ý làm hại ai, hoặc làm hỏng công việc một cách có ý thức
- Không phức tạp thì không gọi là đời, bác Chánh ạ.
- Ấy thế! Ngay khi gia đình tôi. Bà ấy thì cốt cách con nhà nông, không có vấn đề gì. Nhưng mấy ông con thì... bất trị. Tóc tai để như người rừng. Bảo nó thì nó phê luôn mình là Mao-ít!
Ông Chánh nói thao thao như thường ngày ông vẫn nói trong câu chuyện tầm phào. Nhưng, ông bỗng dừng, đưa mắt nhìn anh, định nói cái gì, rồi lại ngoảnh ra cửa sổ:
- Cứ như cậu là sướng đấy, Trọng ạ.
- Sướng cái gì, hả bác?
- Có chuyên môn! Nhất nghệ tinh nhất thân vinh. ở đâu cũng có giá trị. Không ở đây thì ở nơi khác! Cần gì, đúng không!
Trọng im lặng, trong thâm tâm nghĩ, đó chỉ là một câu bình phẩm chung chung, hoặc quá lắm là phản ảnh tâm tư xao xuyến thường xuyên của ông. Ông không giỏi nghề và cảm thấy mình không được anh em trọng vọng. Nhưng không hoàn toàn vậy. Thấy Trọng không nói gì, ông liền quay lại nhìn Trọng, mặt trở nên nghiêm trang khác thường.
- Trọng này, như cậu, giả thử không công tác ở đây, cậu có thể sang một cơ quan khác chứ?
Trọng đờ ra một giây. Thế là thế nào? Ông Chánh dự cảm thấy mối nguy hiểm cho Trọng, ông tìm lối cho anh vì anh có mặt ở đây, chính ông cũng khó sử? Hay là ông đang tham dự vào một âm mưu do Hưng đề xướng? Lúc ấy, anh chỉ nghĩ tới khía cạnh sau của vấn đề. Và do đó anh thấy bừng bực, khó chịu.
- Buồn cười nhỉ. Sao bác lại đặt vấn đề như thế? Tôi làm việc ở cơ quan này là do sự cần thiết, là do tôi có nội dung công việc. Công việc tôi đang làm, sao tôi lại bỏ dở? Tôi chẳng chuyển đi đâu cả. Tôi ở lại không phải để đấu đá với Hưng đâu. Hưng mà cả cái sống với anh Nam. Hưng ăn cắp tài liệu. Hưng xấu xa tồi tệ đến thế nào thì cũng không phải là mối quan tâm lớn nhất của tôi đâu. Việc ấy, phải có nhiều người cùng quan tâm giải quyết và so việc ấy với công việc tôi đang làm, nó cũng là lẹp nhẹp thôi- Giọng Trọng to dần lên- Nói thật với bác, dẫu ai cản ngăn thế nào thì tôi cũng cứ đi Nguyên Lộc. Tôi sẽ tiếp tục công việc của tôi. Cũng như tôi sẽ vào Đảng. Tôi còn giữ lá đơn trong túi đây. Rồi một chi bộ Đảng khác, chẳng hạn thế, sẽ hiểu tôi.
Trọng dừng lời, tin chắc rằng thế nào thì ông Chánh theo thói quen cũng sẽ nói vài lời uốn nắn anh. Ôi, anh có bao niêu là thất thố khi bầu nhiệt huyết bừng dậy! Chẳng hạn, như việc anh đòi đi Nguyên Lộc. ít ra ông cũng ề à bảo anh: “ Việc gì mà nóng nẩy thế. Có gì thì báo cáo Đảng uỷ, thủ trưởng chứ!” Nhưng, không, ông ngồi im. Và Trọng thấy ông hiện ra trong một chiều sâu rất bất ngờ ở sự im lặng ấy.
°
Trọng nhất định phải đi Nguyên Lộc.
Nén giữ lòng tự ái, anh đến trước Hưng:
- Anh Hưng ạ, mọi việc đã xong. Tôi đề nghị được xuống Nguyên Lộc, tiếp tục công việc.
Hơi ngẩng lên, Hưng lạnh lùng:
- Anh không đi đâu cả.
- Sao lại thế?
- Tuỳ anh hiểu. Tuỳ anh hành động. Còn nếu anh muốn là một tên đào nhiệm thì tuỳ anh.
A! Thế là rõ rồi. Tồi tệ đến tột cùng. Kìm giữ và giăng cạm bẫy. Hắn chỉ nghĩ đến thủ đoạn hại người. Hắn không mảy may nghĩ đến công việc. Hắn không xứng đáng, không đủ điều kiện để làm cấp trên của anh thì sao hắn lại có quyền quy kết anh là kẻ đào nhiệm! Như vậy là xét về lô-gíc nội dung thì chân lý thuộc về anh. Đào nhiệm? Nhiệm vụ của anh là ở tuyến đê Nguyên Lộc kia mà.
Trọng uất. Tuy nhiên cơn uất tức đối với Hưng cũng không là nguyên cớ chủ yếu, duy nhất kích thích anh hành động. Lòng tự ái không đưa con người đi xa được. Vấn đề lúc này là, óc anh, chân tay anh đang đòi làm việc. Nội tâm anh thôi thúc anh. Ngày hôm ấy, thêm nữa anh nhận được một điện thoại của người đeo kính trắng, nhà lý luận về hợp lực của hiện thực và lý tưởng. Cú điện thoại gọi anh về Nguyên Lộc như một liều sinh tố trợ giúp cho anh. Mối liên hệ bị gián cách đã được nối lại giữa hai người. Hiện thực và lý tưởng của anh chồng khớp nhau. Cái xấu xa thế nào thì vẫn là không đáng kể. Anh không chỉ chống lại nó. Đối tượng của anh là bốn mươi tám tỷ mét khối nước hung dữ kia. Anh đã tự giải thoát mình ra khỏi cơn bức bối vì ý nghĩa cao cả đó. Và anh nhất định đi Nguyên Lộc.
Sớm bửng hôm sau, khi Trọng đang chuẩn bị đi Nguyên lộc, thì đột ngột cô Vân đến. Cô cho anh biết, ông Chánh và Hưng lại hục hoặc với nhau. Nghe đâu, cũng vẫn là xoay quanh chuyện về anh. Cô bảo anh cố nhịn họ một tí đi. Chán quá! Cô nói: “ Em chỉ mong có một người thật tốt về lãnh đạo phòng này thôi!”
Vân đưa anh trở về với hiện thực và anh rơi vào cơn bối rối. Anh chưa có thể đi Nguyên Lộc được. Nhưng làm thế nào bây giờ? Khó quá! Hưng có quyền. Việc Hưng bắt anh ở lại nằm trong phạm vi quyền lực của anh ta. Hưng ở thế hợp pháp. Còn anh? Anh ở vị trí bị sai khiến, phải tuân thủ, chấp hành. Nhưng nguyện vọng về Nguyên Lộc làm việc ngay của anh, xét về mặt lý tưởng lại là phù hợp, xét về phương diện yêu cầu cuộc sống thì lại hợp lý và đúng đắn. Cuối cùng, gắng hoà hợp hai mặt đối lập đó. Trọng tìm một lối thoát. Anh chế ngự mình, lại đến trước Hưng:
- Anh Hưng ạ. Sự việc xẩy ra ở ngày thứ bẩy vừa qua, thật là đáng tiếc. Lỗi trước hết thuộc về tôi, tôi thành thật xin lỗi anh.
Anh nói điều thật lòng ấy mà đỏ rừ cả mặt. Nhưng đáp lại sự nhẫn nhục của anh. Hưng lại nhếch mép:
- Muộn rồi! Và không thể giải quyết vấn đề một cách đơn giản như vậy được!
Cái vòng kiềm chế vỡ tung. Trọng choáng váng. Anh bỏ Hưng, không thèm nói một lời nào nữa. Một ý nghĩ chợt loé lên trong óc anh: “ Ta sẽ lên gặp bí thư Đảng uỷ”. Anh săm săm bước ra cửa. Nhưng thật không đúng lúc, ông Chánh đón anh ở hành lang, giữ anh lại. “ Trọng này, cậu xin lỗi Hưng một cách chủ động như thế là rất tốt. Dẫu sao thì cậu ấy cũng
là cấp trên. Nhưng mà... tôi nói thật nhé. Làm quái gì cái chức ấy. Gì chứ cái ghế phó phòng thì trước sau cũng đến lượt cậu ngồi thôi, Trọng ạ”. ác hại quá, ông Chánh thật bụng muốn an ủi anh lại hoá ra làm anh tối sầm mặt mũi. “ Ông ấy coi thường mình đến cái mức ấy cơ đấy!” Trọng bỏ hẳn ý định lên gặp bí thư Đảng uỷ. Anh trở vào buồng. Tiếc thay, hoàn cảnh và cá tính của anh đã hạn chế anh đi tới một nhận thức cao hơn trong cách giải quyết vấn đề phức tạp đó, điều này sẽ trở thành nỗi ân hận dằng dai ám ảnh cả đời anh.
Trưa hôm đó, cô Vân nghe chuông điện thoại réo, nhấc ống nghe và lát sau quay lại gọi anh: “ Anh Trọng, Đảng uỷ mời anh lên gặp” thì anh đã ở cực điểm của cơn phấn khích.
“ Ta bất cần. Ta cứ hành động theo lô-gíc của ta”. Trọng đứng dậy, ra khỏi cơ quan, xuống đường, cảm thấy kiêu hãnh, mãn nguyện như thuở còn đi học giải xong một bài toán hóc búa.
°
Mùa đông vừa chớm tới thành phố. Đường phố gọn lại và thưa thớt hơn. Bớt đi những hàng quán lấn ra vỉa hè và những đám người buôn bán trao tay. Công an vừa tiến hành mấy cuộc kiểm tra hành chính.
Ở một góc phố, có một cuộc liên hoan tiễn đưa. Vẳng ra một giọng hát ấm áp: “Ngày mai anh lên đường. Mùa thu xôn xao lá vàng”. Ngày mai Trọng đi. Đáng lẽ phải đi từ mùa thu xôn xao lá vàng kia, và chẳng có ai tiễn anh cả.
Chợt nghĩ vậy, Trọng thấy lòng se se buồn. Rồi một linh cảm chợt lướt qua anh, anh rẽ vội vào ngõ, viết vội mấy dòng cho ba anh vì ông cụ đi vắng, rồi hấp tấp bước ra. Linh cảm đã được xác nhận. Loan cũng rẽ vào ngõ lúc ấy.
“ Anh Trọng!” Cô vừa gọi tên anh vừa đứng nép vào bờ bức tường trên cao có hàng số quét vôi 401. Trong bóng tối lờ mờ, anh nhìn thấy mặt cô đẫm vẻ hoảng hốt, mệt nhọc. Cái nón úp bụng như che giấu một cái gì đó thật là tội nghiệp. Hình như cô vừa ra khỏi một cuộc chạy trốn. Quầng mắt cô thâm u. Cô như đã nẩy nở, đã chín và đang tàn. Từ buổi đêm tan phim đầu mùa hạ, anh chưa gặp lại cô. Anh đứng lặng, cảm thấy hơi bẽ bàng. Dâng lên trong anh những hình ảnh sinh động của những tháng ngày đã qua, những ngày đã qua không bao giờ trở lại, nhất là cái đêm trăng thần tiên ấy, một mảnh trăng treo trên mái gác cổ và bài thơ hạnh phúc. Cô, người đã khơi dậy những tình cảm bồi hồi, thơ mộng của đời anh. Cô đã rẽ sang ngả khác. Và anh đã để buột mất cô. Suốt đời, anh là kẻ lỡ bước, chậm chân.
- Loan đi làm về à?
- Không... Không... em không đi làm nữa...
Cô đáp ấp úng. Anh nghe không rõ. Nhưng, lướt qua mặt cô, anh bỗng hiểu ra tất cả những gì đã xẩy ra ở phía sau câu chuyện.
- Loan à. Từ nay, có khó khăn gì, cần tôi giúp đỡ, Loan cứ bảo tôi nhé. Mai, tôi đi Nguyên Lộc rồi. Chào Loan!
Anh nói, giọng cố giấu nỗi xót xa.