Mười năm miền Nam trong cơ chế tập trung bao cấp sao mà dài quá và chuyện từ giã cơ chế ấy cũng chỉ mới đây thôi mà tưởng như xa xôi lắm. Tôi gần như quên rồi. Đó là thời kỳ mà thành quả kinh tế tưởng tượng rất lớn, nhưng thành tích cụ thể rất nghèo nàn.
Bệnh nói dối bắt đầu
Sau giải phóng, có những thời điểm quan trọng của đất nước tôi không có mặt tại vị trí công tác. Năm 1975 tôi đang dự lớp học ngắn ngày ở Hà Nội sau khi dự lễ Quốc khánh lần thứ 30 tại Ba Đình lịch sử. Cải tạo công thương nghiệp với các chiến dịch kê biên, quản lý rầm rộ thì tôi đang học hai năm cũng ở Hà Nội.
Tôi hơi buồn vì không có dịp lập công, nhưng sau đổi mới tôi mừng hú vía. Chỉ có cái chuyện cải tạo nông nghiệp mà tôi rất hăng hái - sau khi học xong chương trình lý luận cao cấp T.Ư, làm phó bí thư huyện ủy, trưởng ban cải tạo huyện Phú Tân - dù hăng hái nhưng vẫn không được mảnh giấy khen nào, kể cả suốt quá trình hơn 10 năm sau giải phóng. Trong thâm tâm tôi, cho đến tận bây giờ, đôi khi cảm thấy điều đó là hạnh phúc!
Ở huyện năm năm, kể cả hai năm đi học, tôi làm việc quên mình - trẻ tuổi mà. Những chuyện cười ra nước mắt như mọi người nhắc lại, tôi đều có biết hoặc có làm, kể hoài sao hết, nghe và đọc nhiều cũng nhàm, vì nó lặp đi lặp lại một cách đơn điệu và máy móc như được lập trình.
Nhưng có những cái thì không thể nào quên. Đó là điều tôi nhận thức và giác ngộ rằng làm những chuyện như vậy là lo cho dân, lo cho Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa hùng mạnh, cho không còn người bóc lột người.
Nhưng khi hướng dẫn đoàn thể và dân nghèo không đất (kể cả dân chạy xe lôi) để cấp đất thì người chủ đất (trung nông) mặt ủ mày chau chứ không phải hung hăng “chống người thi hành công vụ” như một số trường hợp bây giờ, còn người được nhận đất, có số lắc đầu bỏ về.
Chiều, tôi đến hỏi tại sao, được trả lời: “Đất của người ta mà lấy gì kỳ vậy”. Tôi báo cáo việc này tại cuộc họp ở tỉnh, một đồng chí lãnh đạo tỉnh phán một câu “không ham đất, không nhận đất là không phải nông dân”(!)
Một buổi sáng năm 1979 tôi đến dự đại hội thành lập tập đoàn sản xuất số 1 ấp Thượng 1, xã Phú Mỹ. Khi đi ngang qua nhà các tập đoàn viên, tôi nghe một phụ nữ khoảng trên 40 tuổi nói to với con: “Ăn cơm lẹ đi để mà dự đại hội”.
Lời thì thật mà giọng thì mỉa mai. Đến 9 giờ mà chỉ có toàn con nít và đại diện các đoàn thể xã, ấp và mươi người dân không đất. Rồi đại hội cũng thành công. Đêm tôi không ngủ được với những câu hỏi cứ cật vấn: “Chủ nghĩa xã hội là ưu việt, Đảng ta không có quyền lợi nào khác ngoài quyền lợi của dân, việc đưa nông dân vào hợp tác xã, tập đoàn sản xuất là vì họ chứ đâu phải vì ta. Vậy tại sao dân chống? Cho đất để có ruộng cày mà sao có người lại không chịu…?” Trong bài thơ tặng Đại hội VI của Đảng, tôi tâm sự:
Nhưng đã mười một năm ai cũng nhận ra rằng
Đường hạnh phúc không phải trong gang tấc
Đã làm bạc những mái đầu ái quốc
Những suy tư khi nhắm mắt vẫn chưa rồ
Cảnh đói nghèo chạy gạo ngược xuôi.
Bởi vì: Đơn độc, xa dân dù ta có triệu con người
Cũng là chỉ bóng mờ trên đường thẳm.
Và: Đừng ban lệnh từ trên và cũng không dọa dẫm
Lệnh từ cõi chín tầng dĩ vãng đã lùi xa
Lòng từ bi từ cửa Phật ban ra
Đó cũng chỉ mới là lời cầu nguyện
Mọi ý cao siêu mọi điều phúc hạnh
Không phải từ tấm lòng mà phải từ cuộc sống đặt ra.
(Thơ Mở Đường - 1986)
Đầu tháng 9/1975, Thủ tướng Phạm Văn Đồng nói trước đoàn đại biểu miền Nam ra Hà Nội, đại ý: “Các đồng chí ra đây là đi thăm chơi, nghe và thấy về làm có chọn lọc, đừng bắt chước miền Bắc, làm rập khuôn hợp tác xã dân kêu lắm”.
Hôm sau lên Tam Đảo, đến trước nhà nghỉ của cụ, cụ ra tiếp nói chuyện vui vẻ và nhắc lại lời nói trên một lần nữa. Nghị quyết của Ban Bí thư về tình hình miền Nam sau giải phóng tôi mới học cũng còn nói duy trì các thành phần kinh tế…
Vậy mà khi về, dự các hội nghị thì nghe “quyết liệt” quá, như chủ nghĩa tư bản chực nuốt ta và nếu cải tạo nền kinh tế tư bản ít năm sau là sẽ có chủ nghĩa xã hội ngay. Một không khí hừng hực cách mạng, căng thẳng không kém chuẩn bị đồng khởi.
Trong nội bộ bắt đầu có chuyện nhận xét về nhau và bệnh nói dối bắt đầu. Hôm du kích, công an xã Phú An rượt tịch thu bắt đàn vịt mấy trăm con của vợ đồng chí Bảy Hồ, phó bí thư huyện ủy. Vợ đồng chí ngăn cản, tẩu tán… Báo cáo được gửi về huyện.
Có người nói ở thời đó không có tham nhũng (trừ đặc quyền đặc lợi). Đúng là nghèo quá đến mức không có gì để tham nhũng. Hay nói đúng hơn là cái nghèo được đem chia đều cho mỗi người, kể cả cán bộ lãnh đạo cấp cao. Năm sau nghèo nhiều hơn năm trước.
Đến không còn gì để mà chia nữa. Ở Bảy Núi quê tôi thời đó có câu chuyện thật mà như tiếu lâm: tên trộm khoai mì để lại hiện trường hai câu thơ: Bần cùng sanh đạo tặc. Không ăn cắp khoai mì lấy… gì ăn! Cuộc sống dồn chúng ta đến chân tường của cơ chế lỗi thời mà nếu không phá nó đi thì không còn đường sống.
Toàn Đảng đồng lòng phá nó, Đảng bộ An Giang đi đầu trong cuộc đột phá đó, cho dù không ít người “ba phải” chờ thời hoặc tỏ ra “kiên định cách mạng” nhưng không thể ngăn được dông bão cách mạng.
Và năm 1986, cái gì đến phải đến. Đại hội VI của Đảng là mốc son và những người góp công đóng cái mốc son ấy trong lịch sử đất nước được người đời nhắc nhở như các cụ Trường Chinh, Nguyễn Văn Linh, Võ Văn Kiệt… là những “đại công thần” đổi mới!
Lý lẽ vịt ăn lúa còn ghê gớm hơn chim sẻ ăn lương thực ở Trung Quốc nên ai mà không sợ. Đồng chí Bảy Hồ rất trầm tĩnh, lắng nghe, còn bên ngoài thì cán bộ xầm xì về việc lãnh đạo không gương mẫu.
Tôi nghe sao ray rứt, bần thần cho chủ trương và thương cho đồng chí mình quá! Phía sau văn phòng huyện ủy có mảnh đất sản xuất lúa hai vụ rất tốt, đang sản xuất 6 tấn/ha, vậy mà khi thành lập hợp tác xã Phú Mỹ 1 năng suất chỉ còn trên dưới 3 tấn/ha.
Đây là hợp tác xã điểm, đích thân một đồng chí ủy viên thường vụ tỉnh ủy phụ trách chỉ đạo. Vậy mà chỉ từ hội trường huyện ủy đến ngoài ruộng đã nghe nói khác nhau: ngoài ruộng thì nói vào hợp tác xã lúa tiêu điều, lên bục phát biểu thì hợp tác xã hơn cá thể, “là trục quay” của cách mạng lúc này, hợp tác xã Phú Mỹ 1 là thí dụ…
Có người nói móc “cái bục này là chỗ để nói dối”! Được cái là tỉnh ủy và các ban đảng cũng biết nhiều huyện, xã báo cáo “cơ bản hoàn thành” cải tạo nông nghiệp là hình thức, nhưng không bắt tội ai mà còn tặng bằng khen là khác.
Nhờ đó mà An Giang mới ít khổ một chút. Lúc ông Sáu Hơn (Nguyễn Văn Hơn) là thứ trưởng Bộ Nông nghiệp, mỗi lần về tỉnh gặp anh em, ông hay nói: “Ở bộ tôi chỉ làm cái việc nghe nơi nào cơ bản hoàn thành cải tạo nông nghiệp là tôi đến cấp bằng công nhận. Vậy thôi!”
Không tiền mua được lúa mới hay
Còn chuyện “thu mua” lương thực, mỗi lần vào vụ là “mở chiến dịch giao lương” liên tục ở ba cấp địa phương. Dù thu mua không đạt chỉ tiêu, nhưng với số lúa gom góp được thì không nơi chứa. Có lần tôi tình cờ đem một nắm lúa đã nảy mầm thành mạ từ trạm thu mua xã Tân Hòa về để báo cáo với huyện ủy.
Lúc này đồng chí Nguyễn Văn Linh, trưởng Ban Dân vận Trung Ương, đang có mặt tại văn phòng huyện ủy, ông nhận “nắm mạ” từ tay tôi, chau mày và quay sang nói với đồng chí Tư Việt Thắng, bí thư tỉnh ủy: “Anh gói lại gửi cho Ban Bí thư”. Tại các điểm thu mua lúa để tràn ra lộ, vậy mà cấp trên cứ “đốc chiến”.
Có lần đồng chí bí thư huyện ủy triển khai: “Không có tiền mà mua được lúa mới hay”. Trời ơi, mua rẻ mà còn không có tiền, mua không kho chứa phải để lên mộng mà còn đốc chiến liên tục thì thật không giải thích nổi.
Sau Đại hội Đảng bộ tỉnh lần IV, ông Sáu Hơn về làm bí thư tỉnh ủy, tôi còn tiếp tục làm công tác tổ chức, đề xuất và giúp tỉnh ủy giải quyết chính sách cho hàng trăm cán bộ sơ, trung, cao cấp tỉnh đã đến hoặc quá tuổi để về hưu.
Một đội ngũ cán bộ tương ứng với nhiệm vụ mới được bổ sung, cùng tỉnh ủy tăng tốc. Đó cũng là nhân tố quyết định đổi mới thành công ở An Giang. Và tôi có dịp khắc phục khuyết điểm năm xưa khi ở huyện vì đã “góp phần tích cực” làm cho sản xuất nông nghiệp trì trệ một thời gian dài; đó là đến năm 1988 được tỉnh ủy phân công làm giám đốc Sở Nông nghiệp.
Tỉnh ủy An Giang từ khóa IV đến nay sắp bước vào Đại hội VIII, trải qua 20 năm, cùng với một đội ngũ cán bộ được đào tạo, rèn luyện trong đổi mới đã trưởng thành thật sự. Một đội ngũ có tâm vì dân là trên hết rồi sau đó mới vì cấp trên. Chấp nhận trả giá.
Tôi nay đã 60 tuổi, sẽ từ diễn đàn đại hội tỉnh lần này về thẳng đời sống thường dân, nhưng nhìn đội ngũ anh em đang tiếp tục, tôi thấy vui vui vì sự hùng hậu, trí tuệ và từng trải trong sự nghiệp đổi mới của họ. Và tin họ cũng sẽ vượt qua những cạm bẫy, rào cản trên đường, trong ánh bình minh đổi mới!
Long Xuyên, 4/12/2005
NGUYỄN MINH NHỊ
(phó bí thư tỉnh ủy, nguyên chủ tịch UBND tỉnh An Giang)