Tôi đến bên cửa sổ, sự yên ả lại bao trùm thành phố. Tôi thấy người đi bộ, xe cộ qua lại bình thường, có lẽ thưa hơn mọi khi, nhưng ở khu vực Aleja Niepodleglosci chưa bao giờ quá náo nhiệt. Một chiếc tàu điện chạy từ trường đại học kỹ thuật xuống phố, đậu ở trạm xe. Tàu gần như vắng tanh. Vài người xuống tàu: vài người đàn bà, một ông già chống gậy. Rồi ba thanh niên cũng xuống, mang theo thứ gì dài dài quấn trong giấy báo. Họ dừng lại bên ngoài toa thứ nhất, một người nhìn đồng hồ đeo tay, rồi liếc nhìn quanh và đột ngột quỳ xuống đường phố, đặt cái gói lên vai rồi một loạt tiếng lách cách vang lên rất nhanh. Rồi tờ báo ở cuối cái gói bắt đầu lấp lánh, lộ ra một cái đuôi của khẩu súng máy. Đồng thời hai thanh niên kia cũng đặt vũ khí của mình lên vai và tỏ ra bồn chồn.
Tiếng súng của người thanh niên như một tín hiệu cho cả khu vực chung quanh, ngay sau đó tiếng súng nổ ròn rã khắp nơi, khi tiếng súng ở vùng phụ cận tắt, có thể nghe tiếng súng ở khu trung tâm thành phố. Tiếng nổ liền nnau, không bao giờ ngừng, như tiếng nước sôi trong một cái ấm khổng lồ. Như thể đường phố đã bị quét sạch sẽ. Chỉ có ông già vẫn còn vội vã, lúng túng với cái gậy, thở hổn hển, ông ta khó mà chạy được. Cuối cùng ông lão cũng đến được cổng một ngôi nhà và biến vào trong.
Tôi tiến đến cánh cửa và áp tai vào gỗ. Có sự chuyển động bối rối ở đầu cầu thang và bên trên bậc. Cửa bật mở rồi lại đóng đánh sầm, dân chúng chạy tóe ra mọi hướng. Một phụ nữ gào lên:
Chúa ơi! Đức Mẹ ơi!
Một người khác trên bậc thang gọi:
Cẩn thận đấy Jerzy!
Tiếng trả lời ở tầng dưới:
Vâng, không sao ạ.
Lúc này đám phụ nữ khóc thút thít, một người không kìm nổi khóc oà lên. Một giọng nói trầm trầm cố dỗ dành chị ta, nói khẽ:
Sẽ không lâu đâu, vả lại, ai cũng mong chuyện này mà.
Lần này tiên đóan của Helena Lewicka đã đúng, cuộc nổi dậy đã bắt đầu.
Tôi nằm trên sô pha nghĩ xem phải làm gì.
Lúc ra đi, chị Lewicka đã nhốt tôi lại như thường lệ, chị dùng chìa và ổ khóa. Tôi trở lại bên cửa sổ. Nhiều tốp lính Đức đứng trên ngưỡng cửa các ngôi nhà, nhiều tên khác từ hướng Pole Motokowskie đến nhập bọn với chúng. Chúng vũ trang súng bán tự động, đội mũ sắt, lựu đạn dắt trên thắt lưng. Trên phần đường phố của chúng tôi, trận đánh không tiếp tục nữa. Bọn Đức thỉnh thoảng mới bắn, nhưng chỉ bắn vào các cửa sổ hoặc bắn những người nhìn qua cửa. không có tiếng súng bắn trả. Chỉ đến lúc bọn Đức đến góc phố 6 tháng Tám, họ mới bắn từ hai phía, trường kỹ thuật và góc phố đối diện, thẳng tới những “phễu lọc”, nhà máy lọc nước của thành phố. Có lẽ tôi có thể tìm các vào được trung tâm thành phố bằng lối sau của ngôi nhà và đến thẳng nhà máy nước, nhưng tôi không có vũ khi’, lại bị khóa kỹ. Nếu tôi đập vào cánh cửa, liệu những người hàng xóm có chú ý không, nhất là lúc này họ đang bận việc riêng của họ? Và lúc đó tôi phải đến chỗ bạn của Helena Lewicka, người duy nhất trong ngôi nhà biết tôi trốn ở trong phòng này. Chị ấy giữ chìa khoá để vạn nhất xảy ra chuyện không may, chị có thể mở khoá đưa tôi ra ngoài. Tôi quyết định đợi đến sáng và xem lúc đó sẽ làm gì, tuỳ thuộc vào điều đang diễn ra lúc này.
Lúc đó có thêm nhiều tiếng súng, tiếng súng trường rải rác cùng tiếng lựu đạn to hơn, đanh dòn, hay biết đâu cả pháo binh cũng tham chiến và tôi đang nghe những quả đạn pháo nổ. Đến tối, khi bóng đêm buông xuống, tôi nhìn thấy ánh lửa của những đám cháy đầu tiên, ánh lửa hồng vẫn còn hiếm hoi, chiếu sáng rực đó đây trên nền trời. Chúng sáng rực lên rồi tắt dần. Dần dần tiếng súng dịu đi. Chỉ thỉnh thoảng mới nghe thấy những tiếng nổ lẻ loi, và tiếng súng máy lách cách ngắn gọn. Hoạt động trên cầu thang của ngôi nhà cũng tắt, rõ ràng là những người thuê nhà đã lui vào phòng thủ trong nhà của họ, thấm thía những ấn tượng của ngày đầu tiên nổi dậy. Đêm đã khuya, tôi ngủ thiếp đi mà không cởi quần áo, và ngủ rất say vì quá mệt mỏi và căng thẳng.
Gần sáng, tôi bỗng giật mình thức giấc. Hãy còn rất sớm. Hãy còn tranh tối tranh sáng. Tiếng động đầu tiên tôi nghe thấy là tiếng một chiếc xe ngựa chạy trên đường phố. Tôi đến bên cửa sổ. Chiếc xe chạy nước kiệu, ung dung trên đường, mui xe hâ’t về phía sau như không có chuyện gì xảy ra cả. Đường phố vắng vẻ chỉ trừ một người đàn ông và một người đàn bà đi trên vỉa hè ngay phía dưới cửa sổ phòng tôi, tay giơ lên trời. Từ chỗ tôi đứng, tôi có thể trông thấy bọn Đức đang áp giải họ. Bỗng cả hai nhào về phía trước và bắt đầu chạy. Tiếng người phụ nữ kêu to:
Trái! Rẽ về phía trái!
Người đàn ông rẽ sang một bên là người đầu tiên khuất khỏi tầm mắt của tôi. Đúng lúc ấy có một tràng tiếng súng, người phụ nữ dừng lại, ôm bụng, rồi nhẹ nhàng ngã xuống đất như một cái bao, chân chị gập lại dưới thân người. Chị không ngã thật sự mà như hạ dần dần xuống trên đôi đầu gối, gò má phải đặt trên lớp nhựa trải đường, chị giữ nguyên tư thế rắc rối và điêu luyện ấy. Trời càng sáng rõ, tôi càng nghe thấy nhiều tiếng súng hơn. Lúc mặt trời đã lên cao, bầu trời rất trong trẻo của những ngày này, toàn thành phố Warsaw vang tiếng súng, có cả tiếng pháo hạng nặng hoà lẫn vào ngày càng một mau hơn.
Khoảng giữa trưa, bạn chị Lewicka lên phòng tôi mang theo ít đồ ăn và tin tức cho tôi. Chẳng có tin tốt lành gì về khu phố của chúng tôi, nó hầu như rơi vào tay bọn Đức ngay từ đầu, nơi đó chỉ là khởi điểm cho các tổ chức kháng chiến dẹp đường xuyên đến trung tâm thành phố lúc bắt đầu cuộc khởi nghĩa. Bây giờ đừng có mà liều mạng đi ra khỏi nhà. Chúng tôi phải đợi đến lúc các đoàn quân từ thành phố về giải cứu.
Nhưng tôi có thể lẻn ra bằng cách nào đấy – tôi phản đối.
Chị ném cho tôi một cái nhìn thương cảm:
Nghe này, cậu đã không ra ngoài từ một năm rưỡi nay rồi! Chân cậu sẽ rời ra trước khi cậu đi được nửa quãng đường – Chị lắc đầu, cầm tay tôi và dịu dàng nói thêm – Tốt nhất là cậu cứ ở đây, chúng ta sẽ tìm xem có cách nào không.
Bất chấp mọi sự, tinh thần của chị rất hăng hái. Chị đưa tôi đến bên cửa sổ trong cầu thang, từ đấy có thể nhìn thấy một bên ngôi nhà đối diện với cửa sổ phòng tôi. Toàn bộ khu nhà nằm trên bất động sản Staszic, bên phải nhà máy nước, chìm trong lửa. có thể nghe thấy tiếng xì xì của những thanh rầm đang cháy, tiếng trần sập, tiếng người la hét và tiếng súng. Một màn khói nâu đỏ che kín bầu trời. Lúc gió thổi tạt khói sang một bên, có thể nhìn thấy những lá cờ đỏ và trắng ở đàng chân trời xa xa.
Nhiều ngày trôi qua. Không có sự cứu viện nào từ trung tâm thành phố. Nhiều năm qua, lúc này tôi đã quen với cảnh trốn tránh mọi người trừ một nhóm bạn bè biết tôi còn sống và đang ở đâu. Tôi không thể khơi khơi ra khỏi căn phòng, để những người khác trong nhà biết tôi ở đây và tham gia sinh họat cộng đồng với họ trong những căn hộ bị vây hãm. Biết có tôi chỉ làm cho cuộc sống của họ thêm khốn khổ hơn, nếu bọn Đức phát hiện ra là họ che giấu một người không phải là dân Aryan trong nhà, họ sẽ bị trừng phạt gay gắt gấp đôi. Tôi quyết định nghe trộm những câu chuyện trên đầu cầu thang. Tin tức chẳng khá hơn: các trận đánh diễn ra ở trung tâm thành phố ngày càng ác liệt, không được bên ngoài Warsaw trợ giúp và nỗi sợ Đức đang lớn dần trong khu chúng tôi. Trên phố Langiewicz, bọn Ukraina đã để dân chúng chết cháy trong nhà, chúng còn bắn chết cư dân trong các khu khác. Nghệ sĩ nổi tiếng Mariuz Mszynski bị sát hại gần khu vực này.
Người hàng xóm tầng dưới không đến thăm tôi nữa. Có lẽ thảm kịch của một số gia đình đã đẩy tôi ra khỏi tâm trí chị. Lương thực dự trữ của tôi cạn dần, lúc này chẳng còn gì ngoài mấy mẩu bánh bít cốt.
Ngày 11 tháng Tám. Có thể nhận biết sự căng thẳng trong ngồi nhà tăng lên. Lắng nghe bên cửa, tôi có thể thấy được sự việc đang diễn ra. Những người thuê nhà ở tầng dưới đang nói chuyện cao giọng bỗng im hẳn. Nhìn qua cửa sổ, tôi thấy chốc chốc lại có một tốp người lẻn ra khỏi các nhà xung quanh và kín đáo đến ngôi nhà của chúng tôi. Sau đó họ ra về. Đến tối, các người thuê nhà ở tầng dưới bất ngờ chạy lên gác. Một vài người chạy tận lên tầng của tôi. Tôi nghe thấy những tiếng xì xào sợ hãi nói rằng có bọn Ukraina trong nhà. Tuy vậy, lần này chúng không đến tàn sát chúng tôi. Chúng bận bịu gì đó ở dưới hầm, khiêng các thứ tàng trữ ở dưới đó lên rồi biến mất. Tối hôm đó tôi nghe thấy tiếng chìa khóa xoay xoay trong ổ khóa móc phòng tôi. Có ai đó mở khóa và lấy cái ổ khoá đi, nhưng không vào phòng, tiếng chân chạy nhanh xuống cầu thang. Như thế nghĩa là gì? Hôm ấy đường phố đầy truyền đơn. Có người đã rải chúng, nhưng là ai?
Ngày 12 tháng Tám, khoảng ban trưa, sự sợ hãi hốt hoảng lại bùng lên ở cầu thang một lần nữa. Những người quẫn trí chạy lên chạy xuống. Qua những mẩu chuyện, tôi đoán ngôi nhà này bị bọn Đức bao vây và phải di tản ngay lập tức vì bọn pháo binh sắp đến bắn phá. Phản ứng đầu tiên của tôi là mặc quần áo, nhưng ngay sau đó tôi nhận ra rằng tôi không thể ra phố, khơi khơi trước mắt bọn SS trừ phi muốn bị bắn chết ngay tại chỗ. Tôi nghe thấy tiếng súng trên đường phố, một giọng lanh lảnh, cao vút, không tự nhiên kêu lên:
Tất cả mọi người ra khỏi nhà! Ra ngoài ngay lập tức!
Tôi liếc nhìn ra cầu thang, im lặng và vắng vẻ. Tôi bò xuống nửa cầu thang, đến bên cửa sổ và nhìn ra phố Sedziowska. Một chiếc xe tăng đang chĩa súng vào tầng của tôi. Ngay sau đó có tiếng nổ, khẩu súng giật về phía sau, tiếng ầm ầm và bức tường gần đó đổ sập xuống. Lính tráng tay áo xắn cao, hộp sắt tây trong tay, đang chạy quanh. Những cuộn khói đen đặc bốc lên từ bên ngoài bức tường của ngôi nhà, lọt vào cầu thang, từ tầng dưới cùng lên tận tầng bốn của tôi. Vài tên SS chạy vào nhà và chạy vội lên cầu thang. Tôi nấp trong phòng, đổ ra lòng bàn tay những viên thuốc ngủ cực mạnh trong cái ống thuốc nhỏ, tôi vẫn hay uống chúng mỗi khi lên cơn đau gan, và để lọ thuốc sẵn trong tầm tay. Tôi định sẽ nuốt những viên thuốc ngay khi bọn SS mở cửa phòng tôi. Nhưng ngay sau đó, bản năng mách bảo tôi rằng tôi khó mà phân tích tình hình sáng suốt, nên tôi quyết định thay đổi kế hoạch, tôi rời phòng, chạy tới cái thang bắc lên tầng áp mái, trèo lên rồi rút thang lên theo, sập cái cửa lật của tầng áp mái lại sau tôi. Trong lúc đó bọn Đức đang lấy báng súng đập cửa tầng ba. Một tên trong bọn lên tầng bốn và vào phòng tôi. Song chắc là các bạn của hắn nghĩ rằng ở lại lâu trong ngôi nhà này khá nguy hiểm nên gọi hắn:
Đi thôi, Fischke!
Khi tiếng dậm ầm ầm bên dưới xa dần, tôi bò ra khỏi tầng áp mái, tôi suýt ngạt thở vì khói từ các căn hộ tầng dưới chui qua các lỗ thông hơi vào phòng tôi. Tôi mong chỉ có các căn hộ ở tầng trệt bị cháy, và các người thuê nhà sẽ trở về ngay sau khi được kiểm tra giấy tờ xong. Tôi nhặt một cuốn sách, nằm thoải mái trên sopha và đọc, nhưng không hiểu một chữ nào. Tôi đặt sách xuống, nhắm mắt lại và quyết định đợi cho đến lúc có tiếng người ở đâu đó gần tôi.
Tôi không dám liều ra đầu cầu thang một lần nữa, cho đến lúc chạng vạng tối. Lúc này phòng tôi đầy khói, ánh hồng của đám cháy bên ngoài hắt qua cửa sổ chiếu vào phòng. Khói trên cầu thang dày đặc đến nỗi không thể nhìn thấy chấn song. Các tầng bên dưới cháy càng mạnh, tiếng nổ lốp bốp càng to cùng với tiếng gỗ nứt lách tách, tiếng đồ vật rơi vỡ loảng xoảng. Lúc này không thể dùng cầu thang được nữa. Tôi đến bên cửa sổ. Ngôi nhà bị một hàng rào SS bao vây cách đó một khoảng. Không một bóng thường dân trong tầm nhìn. Chắc chắn là lúc này, cả ngôi nhà đang bốc cháy, và bọn Đức chỉ đợi cho ngọn lửa lan lên đến tầng trên cùng và mái nhà bằng gỗ.
Thế là cuối cùng cái chết của tôi sẽ là như thế này đây, cái chết tôi đã đợi suốt năm năm trời, cái chết tôi đã thoát hết ngày này sang ngày khác, cuối cùng nó đã chộp được tôi. Tôi vẫn thử hình dung ra nó. Tôi đã nghĩ sẽ bị bắt, bị ngược đãi, rồi bị bắn hoặc chết trong phòng hơi ngạt. Chưa bao giờ tôi nghĩ đến bị thiêu cháy lúc còn sống.
Tôi phải cười nhạo sự khéo léo của số phận. Lúc này tôi hoàn toàn bình tĩnh, sự bình tĩnh xuất hiện từ lòng tin rằng tôi chẳng thể làm gì để thay đổi được diễn biến các sự kiện. Tôi liếc nhìn khắp căn phòng, các đường nét của nó hiện lờ mờ vì khói mỗi lúc một dày đặc hơn, trông nó lạ lùng và huyền bí trong áng chiều đang sậm dần. Mỗi lúc tôi càng cảm thấy khó thở hơn. Tôi thấy choáng váng, và một âm thanh ào qua đầu – tác động đầu tiên của chất độc cacbonmonoside.
Tôi lại nằm xuống ghế sô pha, tại sao tôi lại để cho mình bị thiêu sống trong lúc có thể tránh bằng thuốc ngủ? Cái chết của tôi mới nhẹ nhàng biết bao so với cha mẹ tôi, anh chị tôi bị chết vì hơi ngạt ở Treblinka! Trong những khoảnh khắc cuối cùng này, tôi chỉ cố nghĩ đến họ mà thôi.
Tôi tìm thấy ống đựng thuốc ngủ, dốc tuột vào miệng và nuốt. Tôi định uống cả thuốc phiện cho cái chết đến thật trọn vẹn, nhưng không đủ thời gian. Thuốc ngủ có hiệu lực ngay tức khắc trong cái dạ dày trống rỗng, đói khát của tôi.
Tôi ngủ thiếp đi.