Triết học của Triết học. Đừng nhầm với Triết học về Triết học của Triết học.
DIMITRI: Giờ thì tôi mới thật hiểu rõ món này, Tasso ạ.
TASSO: Hiểu rõ cái gì?
DIMITRI: Triết học, tất nhiên rồi!
TASSO: Cậu gọi đây là triết học à?
xXx
Tiếp đầu ngữ meta (siêu), về cơ bản có nghĩa là “vượt ra khỏi và bao gồm tất cả những cái bên dưới”, bỗng nhiên xuất hiện khắp nơi trong diễn ngôn triết học, như trong siêu ngôn ngữ (metalanguage), một ngôn ngữ có thể dùng để mô tả ngôn ngữ. Hoặc trong siêu đạo đức, nó tìm hiểu các nguyên tắc đạo đức của chúng ta từ đâu mà ra, và chúng có ý nghĩa gì. Bởi vậy chỉ có siêu thời gian là cái duy nhất có trước khi xuất hiện siêu triết học.
Siêu triết học vật lộn với câu hỏi cấp bách, “Triết học là gì?” Có lẽ bạn nghĩ các nhà triết học hẳn phải biết câu trả lời cho câu hỏi rằng họ thực sự đang làm gì. Điều đó khiến bạn băn khoăn về lý do vì sao họ biết họ muốn trở thành nhà triết học lúc ban đầu. Chúng ta không bao giờ nghe thấy người thợ làm tóc hỏi “Làm tóc là gì?” Nếu người thợ làm tóc bây giờ không biết việc làm tóc là thế nào thì anh ta đã chọn nhầm nghề. Chắc chắn chúng ta không bao giờ muốn để anh ta bới tóc cho các bà vợ của mình.
Tuy nhiên, các nhà triết học hiện đại vẫn liên tục định nghĩa lại triết học. Ở thế kỷ hai mươi, Rudolf Carnap và các nhà thực chứng logic đã loại trừ khỏi triết học một mảng lớn khi tuyên bố siêu hình học vô nghĩa. Họ nói nhiệm vụ duy nhất của triết học là phân tích các mệnh đề khoa học [Rudolf Carnap (1891 -1970), nhà triết học người Mỹ gốc Đức, ủng hộ thuyết thực chứng logic].
Người cùng thời với Carnap, Ludwig Wittgenstein, cha đẻ của triết học ngôn ngữ thông thường, thậm chí còn đi xa hơn. Ông cho rằng cuốn sách lớn đầu tiên của mình đã khép lại lịch sử triết học, bởi vì ông đã chứng minh rằng tất cả những luận đề triết học là vô nghĩa, kể cả của chính ông. Ông tin rằng ông đã khép lại quyển sách về triết học đến mức chuyển sang làm giáo viên dạy tiểu học. Ít năm sau, ông lại mở cuốn sách triết học với quan niệm mới về mục đích của triết học - chỉ là trị liệu, không hơn không kém! Bằng tuyên bố ấy, Ludwig ngụ ý rằng nếu chúng ta biết cách đơn giản hóa thứ ngôn ngữ rắc rối của mình, thì chúng ta tự chữa trị được nỗi buồn chán do những vấn đề triết học vô nghĩa gây ra.
Ngày nay, “các nhà logic tình thái” - các nhà logic học phân biệt giữa những mệnh đề có thể đúng và những mệnh đề tất yếu đúng - băn khoăn không biết các mệnh đề của họ rơi vào loại phạm trù nào. Còn với chúng ta thì tất cả có lẽ đều như siêu mệnh đề cả.
Chính trong truyền thống siêu triết học này chúng ta bắt gặp Seamus.
Seamus sắp sửa có cuộc hò hẹn đầu tiên, bèn xin lời khuyên từ anh trai, một tay sát gái. “Chỉ em cách nói chuyện với con gái thế nào đi.”
“Đây là bí quyết,” ông anh nói. “Các cô gái Ireland thích nói về ba thứ: thức ăn, gia đình và triết học. Nếu em hỏi một cô gái rằng cô ta thích ăn gì, có nghĩa là em tỏ ra quan tâm đến cô ấy. Nếu em hỏi cô ta về gia đình, thì chứng tỏ em là người có ý định nghiêm túc. Nếu bàn về triết học, chứng tỏ là em đánh giá cao trí thông minh của cô ta.”
“Được! Cám ơn anh,” Seamus nói. “Đồ ăn, gia đình, triết học, em chơi được.”
Đêm ấy, Seamus gặp cô gái trẻ, cậu ta buột miệng, “Em có thích ăn bắp cải không?”
“Ồ, không,” cô gái bối rối nói.
“Em có anh trai không?” Seamus hỏi.
“Không.”
“Vậy ư? Thế nếu em có anh trai, thì liệu anh ấy có thích ăn bắp cải không?”
Đó là triết học đấy.
___oOo___
Nhà triết học đương thời của chúng ta là William Vallicella (Nhà triết học Mỹ, sinh năm 1950) viết, “Siêu triết học là triết học về triết học. Bản thân nó là một ngành của triết học, không giống như triết học về khoa học không phải là một ngành của khoa học, hay triết học về tôn giáo không phải là một ngành của tôn giáo.”
Chính những tuyên bố như thế này khiến cho Vallicella thành một người được săn đón trong những bữa tiệc đồng tính.
***
Luận đề nền tảng sâu xa của cuốn sách này lại một lần nữa đúng. Nếu có siêu triết học, ắt phải có siêu truyện cười.
Một người bán hàng lưu động đang chạy xe ở vùng nông thôn thì xe bị hỏng. Anh ta đi bộ nhiều dặm tới một ngôi nhà trang trại và hỏi xin chủ nhà cho ngủ nhờ qua đêm. “Được,” chủ nhà nói. “Vợ tôi chết đã nhiều năm, hai đứa con gái tôi đứa hăm mốt đứa hăm ba, nhưng hai đứa đi học đại học cả, còn tôi thì ở nhà một mình, nên tôi có nhiều phòng cho anh.”
Nghe vậy, người bán hàng quay đầu và đi bộ ngược trở lại đường cao tốc. Người nông dân gọi với theo, “Anh không nghe tôi nói gì à? Tôi có nhiều phòng.”
“Tôi có nghe, nhưng tôi nghĩ tôi đã lạc vào nhầm truyện cười rồi.”
Và, tất nhiên, một siêu truyện cười cho bạn:
Một người mù, một người đồng tính nữ và một con ếch bước vào một quán bar.
Người chủ quán nhìn họ và nói, “Cái gì đây-đùa nhau à?”
Còn cuối cùng, một siêu truyện cười động chạm chính trị. Cũng như siêu triết học cần đến các siêu triết gia để người ta có một số hiểu biết thế nào là triết học nói chung, siêu truyện cười cần những hiểu biết thế nào là truyện cười nói chung. Trong trường hợp này, là một truyện cười Ba Lan.
Một gã đàn ông bước vào một quán rượu đông người và tuyên bố gã có một truyện cười Ba Lan cực sốc để kể. Nhưng gã chưa kịp kể, ông chủ quán bar đã nói, “Từ từ nào, anh bạn. Tôi là người Ba Lan đấy.”
Và gã kia nói, “Ô kê, tôi sẽ kể rất, rất chậm thôi.”
xXx
DIMITRI: Vậy là chúng ta đã bỏ cả buổi chiều để thảo luận về triết học và cậu thậm chí không biết triết học là gì?
TASSO: Vậy tại sao cậu còn hỏi?