Đêm Moskva náo động sáng rực ánh đèn. Tất cả các ngọn điện đều được thấp sáng, trong tất cả các ngôi nhà không đâu có thể tìm ra một bóng điện không được thắp sáng. Khắp thành phố bốn triệu dân chẳng một người nào ngủ, trừ những đứa trẻ sơ sinh chưa biết nghĩ suy việc đời. Trong các căn hộ mọi người ăn và uống những gì bắt gặp; trong các căn phòng mọi người hò hét, gào la; những bộ mặt méo xệch chốc chốc lại ló ra các ô cửa sổ của tất cả các tầng nhà, dõi ánh mắt lên bầu trời bị những luồng đèn pha dọc ngang cắt nát. Những chùm lửa trong bùng lên trên bầu trời thành phố, hắt những luồng sáng xanh xao lên khắp Moskva rồi tắt lịm. Bầu trời không ngớt tiếng trực thăng trầm đục âm u. Đặc biệt đáng sợ là trên phố Tverskaia-iamskaia. Cứ khoảng mười phút lại có một đoàn tàu đi vào ga Aleksanđrovski kéo theo những toa hàng hóa, toa hành khách đủ các hạng, và thậm chí cả các toa xitéc với đám người như hóa dại bâu quanh. Trên phố Tverskaia - Iamskaia dòng người chảy như thác cháo vón cục, chen chúc trong ôtô buýt, trên nóc tàu điện, xô đẩy nhau, rơi vào dưới bánh xe.
Trên sân ga thỉnh thoảng lại rộ lên từng tràng súng chỉ thiên đầy hăm dọa - đó là các đơn vị quân đội đang cố lập lại trật tự giữa đám người điên loạn chạy theo đường sắt từ tỉnh Smolenskaia về Moskva. Trên sân ga tất cả các đầu máy xe lửa chốc chốc lại rú lên, kính trên các ô cửa sổ lại bắn tung tóe với những tiếng rít gió điên dại. Các đường phố đầy biểu ngữ bị vứt ngổn ngang, giẫm nát; và cũng chính những tấm biểu ngữ đó treo trên các bức tường trong luồng sáng màu đỏ gắt của những ngọn đèn pha. Nội dung của các biểu ngữ ai ai cũng đã thuộc lòng và không còn ai để ý đọc chúng nữa. Chúng tuyên bố Moskva ở trong tình trạng giới nghiêm. Chúng đe dọa những ai gây rối loạn và thông báo các đơn vị Hồng quân trang bị hơi độc đã được liên tục gửi đến tỉnh Smolenskaia. Nhưng biểu ngữ không thể làm dịu được đêm Moskva náo loạn. Trong các căn hộ người ta đánh vỡ bát đĩa, bìtth hoa, chạy đi chạy lại, vấp ngã tứ tung, mở ra rồi thắt lại những vai, túi gói, hi vọng tìm mọi cách lọt được vào quảng trường Calantrevskaia, nhà ga Iaroslavski hay nhà ga Nicolaievski.
Nhưng than ôi, tất cả các nhà ga đi lên hướng Bắc và hướng Đông đều bị phong tỏa kín bởi một hàng rào bộ binh dày đặc, và những chiếc xe tải khổng lồ kéo lê dây xích loảng xoảng chất đầy hòm xiểng, phía trên là những người lính đội mũ sắt nhọn lăm lăm chĩa lưỡi lê ra bốn phía, liên tục chở những két tiền vàng dự trữ từ hầm ngầm của Hội đồng Dân ủy Tài chính và những hòm lớn với hàng chữ: "Cẩn thận. Phòng tranh T"retiakovskaia"(*). Những cỗ xe gào rú chạy ngược xuôi khắp Moskva.
Quầng sáng của đám cháy run rẩy ở một nơi rất xa phía chân trời, và những loạt đại bác không ngớt dội đến làm xao động màn đêm tháng Tám mịt mùng.
Gần sáng, xuyên qua thành phố Moskva hoàn toàn không ngủ và không tắt một ngọn đèn nào, quét dạt tất cả những gì gặp phải trên đường vào các cổng nhà, cửa hiệu, giẫm nát những mảnh kính, một đoàn kị binh nhiều ngàn người đi ngược lên theo đường Tverskaia, vó ngựa gõ ầm ầm trên mặt đường nhựa. Những giải băng mũ trùm đầu màu đỏ thẫm nhảy lóc xóc trên các tấm lưng xám, những ngọn giáo chĩa ngược đâm nát bầu trời. Đám đông xô dẩy và gào rú dường như ngay lập tức bừng tỉnh khi vừa nhìn thấy những hàng quân rẽ vẹt cảnh nhốn nháo mất trí tiến về phía trước. Từ trên vỉa hè vang lên tiếng hô đầy hi vọng. - Kị binh muôn năm! - những giọng phụ nữ kích động đến cực độ la to.
- Muôn năm, muôn năm! - những giọng đàn ông đáp lại.
- Người ta chết chết! Chết chết... - đâu đó có tiếng rú.
- Hãy cứu giúp! - những tiếng gào trên vỉa hè vọt lên.
Những bao thuốc lá, những đồng tiền bạc, những chiếc đồng hồ từ vỉa hè bay vào các hàng quân; một số phụ nữ liều mạng nhảy xuống lòng đường rải nhựa, chạy theo đoàn kị binh, bám vào yên ngựa hôn lấy hôn để. Trong tiếng vó rầm rập chốc chốc lại vang lên tiếng hô của các chỉ huy trung đội:
- Giữ chặt dây cương.
Đây đó vút lên tiếng hát ngang tàng và vui vẻ, từ trên lưng ngựa những gương mặt mũ huyết dụ đội lệch nhìn quanh trong ánh đèn quảng cáo mờ ảo Chen vào giữa đội kị binh để hở mặt là những hình người kì dị cưỡi ngựa đội những chiếc mũ kì dị, với những vòi cao su kéo ra sau lưng và những chiếc bình cầu khoác qua vai. Theo sau họ là những cỗ xe chở xitec với ống vòi dài ngoằng ngoằng như xe cứu hỏa, những cỗ xe xích nặng nghiến võng mặt đường, nấp đóng kín, lỗ châu mai hẹp le lói sáng. Tiếp nối đoàn kị binh là những chiếc xe bọc thép xám, cũng với ống vòi cao su chĩa thòi ra ngoài, và hình đầu lâu trắng vẽ hai bên sườn với hàng chữ: "Gaz . "Hiệp hội Hóa học".
- Hãy cứu giúp, hội các anh em, - từ vỉa hè vang lên những tiếng hô, - hãy giết chết lũ bò sát bẩn thỉu... Hãy cứu lấy Moskva!
- Mẹ ... mẹ ... mẹ ... - các hàng người truyền nhau. Những bao thuốc lá nhảy loang loáng trong bầu không khí ban đêm sáng ánh đèn, những hàm răng trắng nhe ra với đoàn người cưỡi ngựa mụ mẫm, ngơ ngác. Dọc hàng quân chảy dài tiếng hát trầm hùng, làm buốt con tim :
Một hai, một hai, một hai Chúng ta sẽ đánh tan quân bẩn thỉu Đoàn quân tiến lên, quyết chí không lùi...
Tiếng gào "hoan hô" chợt rền vang nổi lên phía trên toàn bộ cảnh hỗn độn, vì có tin đồn rằng dẫn đầu đoàn kị binh, cũng cưỡi ngựa và đội mũ màu huyết dụ như tất cả mọi người, là vị chỉ huy già tóc bạc trắng mười năm trước đã trở thành huyền thoại của khối kị binh khổng lồ này. Đám đông gào thét, và tiếng "hoan hô ...
hoan hô " bay vụt lên trời, ít nhiều làm cho những trái tim hoảng loạn dịu bớt di.
Những ngọn đèn trong Viện Động vật học được thắp sáng một cách dè sẻn. Các sự kiện chỉ bay đến đây như những dư âm rời rạc, khô khan và mơ hồ. Một lần, dưới cột đèn cạnh Bãi quần ngựa vang lên mấy loạt súng, đó là người ta bắn ngay tại chỗ bọn côn đồ định cướp một căn hộ tại Vokhonca. Xe cộ cũng ít chạy qua phố này, tất cả đều tập trung về phía các nhà ga. Trong phòng làm việc của giáo sư, nơi chỉ một ngọn đèn được thắp lên hắt luồng ánh sáng mờ đục xuống mặt bàn, Persicov ngồi, hai tay chống cằm, im lặng. Những lớp khói thuốc lá lượn lờ quanh người ông. Trong camera, tia sáng đã tắt. Trong các khu bể nuôi lũ ếch im tiếng, vì rằng chúng đã ngủ. Giáo sư không làm việc và không đọc sách.
Cạnh khuỷu tay trái ông là tờ công điện buổi chiều với những cột chữ hẹp, thông báo rằng thành phố Smolensk đã cháy trụi, rằng pháo binh đã bắn tọa độ nát từng ô khu rừng Mogiaisk để hủy diệt những bãi trứng cá sấu dầy đặc trong tất cả các khe núi ẩm ướt.
Rằng những phi đội máy bay hoạt động khá hiệu quả ở Viazma, rải hơi độc gần như toàn bộ khu vực nhưng thiệt hại về người ở đấy không thể thống kê xuể vì dân chúng đáng ra phải tản cư có trật tự thì lại hoảng loạn túm nhau từng đoàn mạnh ai nấy chạy.
Rằng sư đoàn pháo binh độc lập Kavkaz trên mặt trận Mogiaisk đã đánh thắng oanh liệt các bầy đà điểu tiêu diệt chúng đến con cuối cùng và phá hủy một số lượng khổng lồ trứng của chúng.
Thiệt hại của sư đoàn không đáng kể. Chính phủ thông báo rằng trong trường hợp không chặn được lũ bò sát ở ngoài phạm vi hai trăm dặm cách Moskva thì thủ đô sẽ được tản cư triệt dể. Tất cả công nhân, viên chức phải tuyệt đối giữ bình tĩnh. Chính phủ sẽ áp dụng những biện pháp cứng rắn nhất để không xẩy ra cảnh trạng tương tự như ở thành phố Slensk, - ở đó vì hoảng loạn do bị đàn mấy ngàn con rắn đuôi chuông tấn công bất ngờ, dân chúng vứt lại những bếp lò đang cháy xô nhau chạy khiến thành phố cháy rụi.
Rằng Moskva đã dự trữ đủ lương thực ít nhất cho sáu tháng và Hội đồng Quân sự trực thuộc Tổng chỉ huy sẽ cấp tốc tổ chức phòng thủ các ngôi nhà để tiến hành những trận chiến đấu trên đường phố thủ đô với lũ bò sát trong trường hợp các đơn vị Hồng quân không chặn được cuộc tấn công của chúng.
Tất cả những thông báo đó giáo sư không đọc. Ông ngồi hút thuốc, cặp mắt đờ đẫn nhìn thẳng ra phía trước. Ngoài ông, ở Viện chỉ có hai người nữa - Pankrat và bà giúp việc Maria Stepanovna chốc chốc lại khóc dầm dề. Đã ba đêm nay bà không ngủ, túc trực trong phòng làm việc của giáo sư - ông không chịu rời bỏ chiếc camera duy nhất còn lại của ông. Giờ đây bà Maria Stepanovna ngồi thu lu trong bóng tối trên chiếc đi văng bọc vải sọc, với những ý nghĩ rầu rĩ lặng lẽ nhìn ấm trà dành cho giáo sư sôi trên bếp hơi ba chân. Cả Viện im như tờ, và sự việc xảy ra thật đột ngột.
Từ ngoài phố chợt vang lên những tiếng la hét đầy đe dọa khiến bà Maria Stepanovna nhảy chồm dậy và kêu thét lên. Vỉa hè lấp loáng ánh đèn, tiếng Pankrat kêu to ngoài tiền sảnh. Giáo sư hầu như không có phản ứng gì trước những tiếng động đó, ông chỉ hơi ngẩng đầu lên, lầm bầm: "Chà, họ phát điên lên cả rồi... ta làm gì bây giờ". Rồi ông lại gục đầu bất động. Nhưng sự bất động đó lại bị phá vỡ. Những cánh cổng sắt của Viện trên phố Gersen phát ra tiếng động ầm ầm khủng khiếp, và toàn bộ các bức tường rung chuyển. Rồi lớp gương dày ở phòng bên cạnh nổ tung tóe. Tủ kính trong phòng làm việc của giáo sư cũng vỡ loảng xoảng. Một tảng đá xám bay qua cửa sổ đánh tan mặt bàn kính. Lũ ếch nhảy loạn trong các khu chuồng nuôi và cất tiếng kêu gào.
Bà Maria Stepanovna cuống quít, rên rỉ nhảy đến bên cạnh giáo sư, túm lấy tay ông, hét: "Chạy đi bác Vlađimir Ipatievich, chạy đi. Giáo sư nhổm dậy trên chiếc ghế quay, vươn thẳng người, giơ ngón tay cong hình móc câu, đáp - cặp mắt ông trong một thoáng lấy lại ánh nhìn sắc sảo trước kia của giáo sư Persicov đầy hưng phấn:
- Tôi không đi đâu hết, - ông nói, - điều đó thật ngu xuẩn, họ cứ cuống cuồng lên như một lũ điên... Hừm, nếu như cả Moskva đã hóa cuồng thì tôi đi đâu bây giờ? Và xin bà đừng hét lên thế nữa.
Tôi ở đây thì đã sao? Pankrat? - ông gọi to và ấn chuông.
Có lẽ ông muốn Pankrat chấm dứt toàn bộ sự hỗn loạn mà nói chung ông không bao giờ ưa này. Nhưng Pankrat đã không còn có thể làm gì được nữa. Tiếng ầm ầm kết thúc khi những cánh cửa của cổng viện bung ra và từ xa vẳng lại những tiếng súng nổ, rồi tiếp đó cả ngôi nhà đá rền vang tiếng chân chạy, tiếng la hét, tiếng đập kính. Bà Maria Stepanovna túm chặt lấy ống tay áo Persicov, cố sức lôi ông đi đâu đó. Ông giằng ra, ưỡn thẳng ngực, và trong tấm áo choàng trắng, bước ra hành lang.
- Gì thế? - ông hỏi. Cánh cửa mở tung, và cái xuất hiện đầu tiên trong khung cửa là tấm lưng của viên cảnh sát đội mũ màu huyết dụ với ngôi sao trên ống tay áo trái. Anh vừa lùi khỏi cánh cửa bị một đám đông hung hãn xô bung ra, vừa bắn bằng khẩu súng lục. Rồi anh bỏ chạy ngang qua chỗ Persicov đứng, hét lên với ông:
- Giáo sư, chạy đi, tôi không còn có thể làm gì được nữa.
Đáp lại những lời của anh là tiếng rú của bà Maria Stepanovna. Viên cảnh sát chạy ngang qua Persicov đứng như một bức tượng trưng, mất hút trong bóng tối của dãy hành lang quanh co ở phía đằng kia ngôi nhà.
Đám người ùa vào cửa, gào lên:
- Đánh chết hắn đi! Giết chết đi!
- Đồ ác ôn quốc tế!
- Chính hắn đã thả rắn ra!
Những bộ mặt méo xệch, những tấm áo rách toạc nhảy loạn xạ trong hành lang. Tiếng súng nổ. Những chiếc gậy vung lên.
Persicov lùi lại mấy bước, khép cánh cửa dẫn vào phòng làm việc, trong đó bà Maria Stepanovna đang quỳ trên sàn trong cơn kinh hoàng tột độ. Hai cánh tay giáo sư dang ra như bị đóng đinh câu rút trên cây thập giá... ông không muốn cho đám người vào phòng, cáu kỉnh quát to:
- Đúng là điên thật sự. Các người đúng là một lũ thú hoang.
Các người cần gì? - ông rít lên. - Bước ra khỏi đây ngay - Và câu nói được kết thúc bằng tiếng quát gay gắt quen thuộc với tất cả mọi người: - Pankrat, đuổi họ ra.
Nhưng Pankrat không còn có thể đuổi ai được nữa. Pankrat, đầu bị đập vỡ, người bị dẫm nát, bị xé tả tơi đang nằm bất động nơi tiền sảnh, và : những đám người mới xô nhau ùa vào, chạy ngang qua chỗ anh nằm, bất kể những tiếng súng của cảnh sát bắn từ ngoài phố.
Một người thấp lùn, chân cong như chân khỉ, áo ngoài rách bươm, mũ vải rách dội lệch sang bên, chạy vượt lên mọi người đến trước mặt Persicov, giáng một gậy khủng khiếp đánh vỡ đôi đầu giáo sư. Persicov lảo đảo, từ từ đổ nghiêng xuống, và những lời cuối cùng của ông là:
- Pankrat... Pankrat... .
Bà Maria Stepanovna hoàn toàn không có tội tình gì bị đám người giẫm dạp và giết chết trong phòng làm việc của giáo sư ; chiếc camera, nơi tia sáng đã tắt từ lâu, bị phá tàn thành từng mảnh; bị phá tan thành từng mảnh cả những bể nuôi; lũ ếch kinh hoàng mất trí bị giẫm chết, giết sạch; đám người đập nát những cỗ kính hiển vi, đập nát những bàn kính. Một giờ sau, Viện Động vật học bốc cháy rừng rực, cạnh đó ngổn ngang những xác người, bị một đơn vị quán đội vũ trang bằng những khẩu súng điện bao vây, những cỗ xe cứu hỏa hút nước từ vòi và phun vào tất cả các cửa sổ, nơi những ngọn lửa réo ù ù, vươn dài.