Ngày Của Kiến

hững con kiến gác cổng đầu dẹt dạt ra để nhường lối cho chúng. Lúc này chúng đang sánh bước bên nhau trong những hành lang bằng gỗ của Cấm Thành: 103 683, con kiến lính cách đây hơn một năm từng tham gia cuộc tấn công cuối cùng chống lại Bel-o-kan, và kiến chúa của nó, vốn kể từ đó không gửi cho nó tin tức gì về mình. Liệu có phải con kiến chúa đã quên đồng minh cũ rồi không?

Chúng bước vào căn phòng hoàng gia. Chli-pou-ni đã sửa sang lại nơi ở trước kia của mẹ mình bằng cách trải thảm nhung rất đẹp cho chỗ đó, thứ nhung lấy từ vách trong lớp vỏ hạt dẻ. Giữa phòng, thật đáng kinh ngạc, là cơ thể rỗng không và trong suốt của Belo-kiu-kiuni, mẹ chúng!

Đây chắc chắn là lần đầu tiên, trong biên niên sử Myrmécéen, có một con kiến chúa thường xuyên sống gần cái xác được bảo quản của người sinh ra nó. Ngay cả khi người ấy xưa kia từng bị nó đấu tranh chống lại và thua nó.

Chli-pou-ni và 103 683 đứng lại chính giữa căn phòng có hình ô van hoàn hảo. Rốt cuộc chúng cũng chạm râu vào nhau.

Cuộc gặp gỡ giữa chúng ta không phải do tình cờ đâu, con kiến chúa khẳng định. Nó tìm kiếm con kiến lính tinh nhuệ của mình từ rất lâu rồi. Nó cần 103 683. Nó muốn phát động cuộc thập tự chinh rộng rãi chống lại những Ngón Tay, phá hủy tất cả các tổ mà những Ngón Tay đã xây dựng ở phía bên kia bờ Đông thế giới. 103 683 là con có khả năng nhất trong việc dẫn dắt đội quân kiến đỏ hung tiến về xứ sở của các Ngón Tay.

Lũ kiến nổi loạn nói đúng. Chli-pou-ni thực sự muốn phát động đại chiến nhằm vào các Ngón Tay.

103 683 ngần ngại. Dĩ nhiên nó khát khao được quay lại phương Đông đến cháy bỏng. Nhưng từ nay, nỗi sợ khủng khiếp ấy lại ăn sâu vào cơ thể nó và lúc nào cũng đe dọa sẽ trỗi dậy. Nỗi sợ những Ngón Tay.

Suốt kỳ ngủ đông tiếp sau cuộc phiêu lưu của mình, nó chỉ mơ thấy các Ngón Tay, những viên hình cầu màu hồng khổng lồ ngốn ngấu mọi đô thị cũng như biết bao con mồi bé nhỏ! 103 683 từng bao lần thức dậy khó khăn với đống râu toát hơi ẩm.

Có chuyện gì vậy? kiến chúa hỏi.

Tôi sợ các Ngón Tay đang sống ở phía bên kia của bờ rìa thế giới.

Sợ là gì?

Là mong muốn không bị rơi vào những tình huống mà ta chẳng thể làm chủ.

Thế là Chli-pou-ni kể nó đã phát hiện ra một pheromon cũng gợi nhắc từ này như thế nào khi đọc các pheromon của Mẹ. “Sợ”. Pheromon đó giải thích rằng khi các cá thể không có khả năng hiểu nhau chúng sẽ sinh ra sợ lẫn nhau.

Và theo Belo-kiu-kiuni, khi nỗi sợ của kẻ khác bị đánh bại, có rất nhiều điều bị coi là không thể sẽ trở nên khả thi hoàn toàn.

Đến đây 103 683 nhận ra kiểu châm ngôn rất quen thuộc của cựu kiến chúa. Bằng cử động nhẹ của râu phải, Chli-pou-ni hỏi: liệu sợ hãi có khiến con kiến lính trở nên bất lực trong việc tiến hành cuộc thập tự chinh không?

Không. Trí tò mò còn mạnh hơn cả nỗi sợ.

Chli-pou-ni yên tâm. Không có kinh nghiệm của người bạn đồng hành năm xưa, cuộc thập tự chinh của nó hẳn sẽ khó tiến triển.

Theo bạn thì cần bao nhiêu lính để giết hết toàn bộ các Ngón Tay trên Trái đất?

Cô muốn tôi giết toàn bộ các Ngón Tay trên Trái đất sao?

Phải. Hiển nhiên rồi. Chli-pou-ni muốn điều đó. Các Ngón Tay phải bị tuyệt chủng, bị loại trừ khỏi thế giới. Chúng quả là những gã ăn bám khổng lồ ngu ngốc. Nó bực dọc, hết co lại duỗi râu. Nó nhấn mạnh: các Ngón Tay là một mối họa, không chỉ đối với loài kiến mà còn đối với toàn thể các loài động vật, thực vật, khoáng chất. Nó biết điều đó, nó cảm thấy điều đó. Nó tin tưởng vào tính chính đáng trong sự nghiệp nó tiến hành.

103 683 sẽ tuân lời kiến chúa. Nó lao vào nhẩm tính nhanh. Để kết liễu chỉ một Ngón Tay thôi, đã cần ít nhất năm triệu kiến lính được huấn luyện tốt rồi. Và nó tin chắc có ít nhất, ít nhất... bốn đàn Ngón Tay, tức hai mươi Ngón Tay trên Trái đất!

Một trăm triệu lính sẽ là con số vừa đủ!

103 683 như thấy lại dải ruy băng màu đen mênh mông nơi không gì sinh sôi được. Và toàn bộ đoàn kiến thám hiểm ấy đồng loạt bẹp rúm ra như những chiếc lá mỏng manh trong tiếng rung chuyển inh tai và khói hydrocacbua nồng nặc.

Bờ rìa phía Đông thế giới là thế đấy.

Kiến chúa Chli-pou-ni để mặc bầu không khí im lặng bao trùm. Nó bước vài bước trong căn phòng đẻ trứng, dùng đầu hàm dưới mân mê đống vỏ lúa mì. Cuối cùng nó quay lại, râu hạ thấp, khẳng định là đã bàn cãi với rất nhiều con kiến khác để thuyết phục chúng về sự cần thiết của cuộc thập tự chinh này. Nó không viện đến bất kỳ thứ quyền lực chính trị nào. Nó chỉ phát đi các gợi ý. Cộng đồng quyết định. Vả lại, tất cả các chị em cũng như con cái nó đều không chia sẻ quan điểm với nó. Chúng e ngại chiến tranh với kiến lùn và lũ mối tái diễn. Chúng không muốn cuộc thập tự chinh khiến Liên bang rơi vào tình thế không phòng vệ.

Chli-pou-ni nói chuyện với rất nhiều công dân đóng vai trò kích động. Chúng đã nỗ lực, kiến chúa cũng vậy. Chúng đã cùng nhau đạt được một con số, tám mươi nghìn.

Tám mươi nghìn đội quân?

Không, tám mươi nghìn lính. Đối với cuộc thập tự chinh, Chli-pou-ni nghĩ rằng thế là thừa đủ. Nếu 103 683 thực sự thấy quân số này quá nghèo nàn, kiến chúa sẽ chấp thuận nỗ lực động viên thêm để tuyển một trăm hay hai trăm chiến binh nữa. Nhưng đó là quân số tối đa kiến chúa có thể huy động được.

103 683 suy nghĩ. Kiến chúa không biết hết quy mô của nhiệm vụ! Tám mươi nghìn lính đối mặt với toàn bộ Ngón Tay trên Trái đất, đúng là mất trí!

Nhưng trí tò mò cố hữu khiến nó trăn trở. Sao lại để một cơ hội quý báu nhường này tuột đi cơ chứ? Nó tìm cách trấn an tinh thần. Suy cho cùng, với tám mươi nghìn lính, nó sẽ có trong tay một cuộc thám hiểm quan trọng. Hơi có phần táo bạo, nhưng thế đấy! Chắc chắn nó sẽ không giết hết được các Ngón Tay song bù vào đó, nó lại biết rõ hơn chúng là ai và chúng hoạt động thế nào.

Đồng ý với tám mươi nghìn lính. Tuy nhiên 103 683 vẫn muốn đặt ra hai câu hỏi. Tại sao lại phát động cuộc thập tự chinh này? Và tại sao lại có ác tâm chống lại các Ngón Tay trong khi Mẹ Belo-kiu-kiuni dành cho chúng nhiều ưu ái?

Con kiến chúa đi về phía một cái hành lang dẫn đến nơi tận cùng căn phòng.

Lại đây. Tôi đưa bạn tới thăm Thư viện hóa học.

28. LAETITIA GẦN XUẤT HIỆN

Căn phòng ồn ào, mù mịt khói, ngổn ngang bàn, ghế và những cái máy bán cà phê.

Đống bàn phím kêu lách cách, những kẻ thân tàn ma dại nằm ườn trên ghế băng mặt mày cau có, những gã bám chặt vào chấn song phòng giam của mình gào lên rằng mọi chuyện đâu diễn ra như vậy và chúng muốn gọi cho luật sư của chúng.

Một tấm pa nô trưng ra những khuôn mặt tướng cướp, mỗi khuôn mặt có một giá bắt giữ khác nhau. Mức thông thường dao động trong khoảng từ một nghìn đến năm nghìn franc. Những con số quả thực rất khiêm tốn nếu xét đến trường hợp một gã chứa đựng trong cơ thể mình các sản phẩm bộ phận (thận, tim, hoóc môn, mạch máu, các chất lỏng khác) và giá trị của tất cả những thứ này cộng lại có thể lên đến sáu mươi lăm nghìn franc.

Khi Laetitia Wells xuất hiện ở sở cảnh sát, rất nhiều cặp mắt phải ngước lên nhìn. Cô luôn gây ra thứ hiệu ứng này.

- Làm ơn chỉ cho tôi văn phòng đội trưởng Méliès?

Một nhân viên quèn mặc đồng phục yêu cầu kiểm tra giấy triệu tập của cô xong mới chỉ:

- Theo hướng đó, trong cùng, trước khu nhà vệ sinh.

- Cảm ơn.

Ngay khi cô bước qua cửa phòng anh, đội trưởng đã cảm thấy như có điều gì đó nhói lên ở tim.

- Tôi tìm đội trưởng Méliès, cô nói.

- Là tôi đây.

Bằng một cử chỉ, anh mời cô ngồi.

Anh cảm thấy bối rối. Chưa bao giờ, chưa bao giờ trong đời mình anh gặp một cô gái đẹp đến thế. Không một cô gái nào trong những cuộc chinh phục của anh, dù mới hay cũ, bằng được mắt cá chân của cô gái này.

Điều gây ấn tượng đầu tiên là đôi mắt màu hoa cà của cô ấy. Tiếp đến là khuôn mặt Đức Mẹ, thân hình mảnh dẻ và mùi nước hoa tỏa ra từ đó. Mùi chanh, mùi hương bài, mùi quýt, mùi galoxit, mùi gỗ đàn hương, tất cả hòa quyện với chút mùi xạ lấy từ loài dê rừng vùng núi Pyrénée, hẳn một nhà hóa học sẽ phân tích như thế. Nhưng Jacques Méliès chỉ có thể hít hà hương thơm ấy một cách thích thú.

Anh để mình bị âm giọng cô cuốn đi rồi mới tìm hiểu những ngôn từ được phát ra. Cô ấy nói gì nhỉ? Anh gắng trấn tĩnh lại. Từng ấy thông tin thị giác, khứu giác và thính giác khiến não anh bão hòa!

- Cảm ơn cô đã đến, cuối cùng anh ấp úng.

- Nhưng chính tôi là người phải biết ơn anh vì đã chấp nhận cuộc phỏng vấn này mới đúng, anh ấy, anh dè sẻn chuyện đó.

- Không, không, tôi nợ cô rất nhiều. Cô đã giúp tôi mở mắt với vụ này. Đón tiếp cô chỉ là một việc làm công bằng thôi.

- Tuyệt lắm. Anh tốt tính đấy. Tôi có thể ghi âm cuộc chuyện trò của chúng ta được không?

- Nếu cô muốn.

Anh nói. Anh bật ra những từ vô nghĩa, nhưng anh như bị thôi miên trước khuôn mặt trắng ngần của cô gái, mái tóc đen nhánh cắt kiểu Louise Brooks với một lọn xõa xuống của cô, đôi mắt dài màu hoa cà phía trên gò má cao của cô. Bộ đồ màu tía cô mặc chắc chắn mang mác một nhà may nổi tiếng. Đồ trang sức cô đeo, tư thế của cô, tất cả ở cô toát lên vẻ cao sang quý phái.

- Tôi có thể hút thuốc chứ?

Anh đồng ý, đưa một cái gạt tàn cho cô còn cô lấy ra một đót thuốc điếu nhỏ được đẽo chạm. Cô châm thuốc và phả ra một làn khói màu xanh phảng phất mùi thuốc phiện. Rồi cô lôi từ trong túi xách của mình ra một cuốn sổ tay và bắt đầu hỏi:

- Tôi được biết rốt cuộc anh cũng xin xem kết quả khám nghiệm tử thi. Điều này có chính xác không?

Anh thừa nhận là có.

- Kết luận rút ra?

- Sợ hãi cộng thêm chất độc. Ở khía cạnh nào đó, cả hai chúng ta cùng có lý. Về phần mình, tôi nghĩ các kết quả khám nghiệm tử thi không hẳn là đáp án cho tất cả. Chúng không thể cho chúng ta biết mọi thứ.

- Phân tích máu cho thấy có dấu hiệu chất độc à?

- Âm tính. Nhưng điều đó chẳng có nghĩa gì, vẫn tồn tại những loại chất độc không thể phát hiện kia mà.

- Anh có ghi lại các dấu hiệu trên hiện trường không?

- Chẳng có dấu hiệu nào.

- Còn vết tích bẻ khóa?

- Không một vết tích dù là nhỏ nhất.

- Có ý tưởng gì về động cơ không?

- Như tôi đã tuyên bố trên bản tin nhanh rồi đấy, Sébastien Salta mất rất nhiều tiền vì đánh bạc.

- Đâu là niềm tin sâu kín của anh trong vụ này?

Anh thở dài:

- Tôi cũng chẳng có cả niềm tin sâu kín nữa... Nhưng đến lượt mình, tôi có thể hỏi cô được không? Dường như cô đang điều tra với tư cách bác sĩ tâm thần thì phải?

Anh đọc thấy vẻ ngạc nhiên trong đôi đồng tử màu hoa cà.

- Hoan hô, anh hiểu rõ tình hình đấy!

- Nghề của tôi mà. Cô có phát hiện ra điều gì lại có thể khiến ba con người sợ hãi đến mức giết chết họ không?

Cô ngần ngại:

- Tôi là nhà báo. Nghề của tôi là tiếp nhận thông tin từ phía cảnh sát, chứ không phải cung cấp.

- Được rồi, cứ cho đây chỉ là một cuộc trao đổi đơn giản đi, và rõ ràng cô không bị buộc phải tán thành.

Cô bắt tréo đôi chân thanh mảnh, bó chặt trong đôi tất lụa.

- Điều gì khiến anh sợ hả đội trưởng? (Cô kín đáo nhìn anh, người cúi xuống để dụi tàn thuốc.) Không, anh đừng trả lời. Đó là việc quá riêng tư. Câu hỏi của tôi có vẻ hơi sỗ sàng. Sợ hãi là một thứ tình cảm rất phức tạp. Nó là cảm xúc đầu tiên nảy sinh ở loài người sống trong hang. Nó là thứ gì đấy rất xưa và rất mạnh, sợ hãi ấy mà. Nó bắt nguồn từ trí tưởng tượng của chúng ta, do vậy, chúng ta không thể kiểm soát nó.

Cô hít vài hơi thuốc thật dài rồi dụi tắt điếu thuốc. Rồi cô ngước đầu lên và mỉm cười với anh:

- Đội trưởng, tôi cho rằng chúng ta đang đứng trước một câu đố xứng tầm chúng ta. Tôi đã viết bài báo đó bởi tôi sợ anh để tuột mất câu đố. (Cô dừng máy ghi âm lại.) Đội trưởng, anh chưa nói gì với tôi nhưng tôi đã biết. Tôi, chính tôi sẽ cho anh hay một vài điều. (Cô đã đứng dậy.) Vụ án Salta này thú vị hơn anh nghĩ rất nhiều. Nó sẽ sớm có những tiến triển mới.

Anh giật mình:

- Cô biết gì chứ?

- Ngón tay út của tôi..., cô nói, đôi môi xinh đẹp hé nở một nụ cười bí ẩn còn đôi mắt màu hoa cà khẽ nheo nheo.

Rồi cô đi mất, mềm mại như loài mèo.

29. CUỘC TÌM KIẾM LỬA

103 683 chưa bao giờ đến Thư viện hóa học. Đây là nơi thực sự ấn tượng. Những quả trứng chứa đầy các chất lỏng mang sự sống nằm sắp hàng dài hút tầm mắt. Mỗi quả trứng mang trong mình những bằng chứng, những miêu tả, những ý tưởng độc nhất.

Vừa tiến bước giữa các dãy trứng, Chli-pou-ni vừa kể chuyện. Nó phát hiện ra Mẹ Belo-kiu-kiuni giao thiệp với những Ngón Tay dưới lòng đất lúc nó chiếm được Cấm Thành của Bel-o-kan. Mẹ hoàn toàn bị những Ngón Tay làm mờ mắt. Mẹ nghĩ chúng là một nền văn minh hoàn hảo. Mẹ nuôi dưỡng chúng và để đổi lại, chúng dạy Mẹ những điều lạ lùng. Bánh xe chẳng hạn.

Đối với kiến chúa Belo-kiu-kiuni, các Ngón Tay là những con vật lành hiền. Mẹ mới nhầm lẫn làm sao! Giờ Chli-pou-ni đã có bằng chứng. Mọi chứng cớ đều trùng khớp nhau: chính những Ngón Tay đã phóng hỏa Bel-o-kan và giết chết Belo-kiu-kiuni, kiến chúa duy nhất muốn hiểu chúng.

Sự thật đáng buồn là nền văn minh của những Ngón Tay dựa vào... lửa. Chính vì vậy, Chli-pou-ni không muốn đối thoại với chúng nữa, không muốn nuôi dưỡng chúng nữa. Chính vì vậy, Chli-pou-ni cho bịt kín lối đi thông qua sàn đá hoa cương. Chính vì vậy, Chli-pou-ni kiên quyết loại chúng khỏi Trái đất.

Ngày càng nhiều báo cáo thám hiểm nhấn mạnh thông tin tương tự: những Ngón tay đốt lửa, chơi với lửa, sản xuất các vật dụng hỗ trợ lửa. Loài kiến không thể cho phép những kẻ mất trí ấy trường tồn. Nếu không thế giới sẽ đi thẳng đến ngày tận thế. Thử thách mà Bel-o-kan từng phải chịu đựng đã chứng minh điều đó.

Lửa!... 103 683 cử động tỏ vẻ ghê tởm. Giờ nó đã hiểu rõ hơn nỗi ám ảnh của Chli-pou-ni. Tất cả loài kiến đều biết lửa là gì. Xưa kia chúng cũng đã khám phá ra nhân tố này. Giống như con người vậy: do tình cờ. Sét đánh vào một cái cây nhỏ. Một cành cây bùng cháy rơi xuống giữa đám cỏ. Một con kiến lại gần để nhìn rõ hơn cái mẩu mặt trời đang đen sạm đi quanh nó ấy.

Tất cả những gì bất thường đều được lũ kiến tìm cách mang về tổ. Lần đầu tiên đó đã thất bại. Các lần tiếp theo cũng vậy. Thường thì lửa tắt ngấm ngay giữa đường. Và rồi, vì cứ mỗi ngày lại lấy vài cành dài hơn nên một kiến trinh sát kinh nghiệm đã mang được một cành về ven tổ. Nó đã chứng tỏ rằng việc vận chuyển các mẩu mặt trời là hoàn toàn khả thi. Các chị em của nó mở tiệc mừng nó.

Lửa mới kỳ diệu làm sao! Nó mang đến năng lượng, ánh sáng, sự ấm áp. Và màu sắc thì phải nói là tuyệt đẹp! Đỏ, vàng, trắng và thậm chí xanh lơ nữa.

Chuyện xảy ra cách đây không lâu lắm, khoảng năm mươi triệu năm gì đó. Với các loài côn trùng có tính xã hội, ai nấy còn nhớ rất rõ.

Vấn đề: lửa không cháy vĩnh viễn. Nên phải đợi sét nổ ra lần nữa và than ôi! sét thường kèm theo mưa khiến lửa tắt ngấm.

Để bảo vệ kho báu rực sáng của mình tốt hơn, một con kiến đã nảy ra ý tưởng đưa lửa vào đô thị xây bằng cành cây của chúng. Một sáng kiến tai hại! Dĩ nhiên lửa sẽ cháy lâu hơn song cũng đồng thời thiêu hủy ngay lập tức những nóc vòm cành con, khiến hàng nghìn trứng, kiến thợ và kiến lính chết.

Chẳng ai ca ngợi nhà canh tân kia. Nhưng thực tế mà nói, cuộc tìm kiếm lửa mới chỉ bắt đầu. Lũ kiến là như vậy. Chúng luôn khởi đầu bằng một trong những giải pháp tồi tệ nhất rồi mới khám phá ra giải pháp đúng đắn nhất thông qua nhiều điều chỉnh liên tiếp.

Lũ kiến đã mất rất nhiều thời gian minh chứng cho chủ đề này.

Chli-pou-ni mở pheromon trí nhớ ghi lại các công việc của chúng ra.

Thoạt tiên chúng nhận thấy lửa rất dễ lây lan. Chỉ cần đến gần lửa là đủ để bản thân mình cũng bốc cháy. Đồng thời, nghịch lý thay, nó cũng lại rất mong manh. Một cái đập cánh đơn giản của con bướm và rồi nó chỉ còn là nhúm khói đen bay lên trong không khí. Về phần mình, nếu muốn dập lửa, cách tiện nhất đối với loài kiến vẫn là bắn axit formic ít đặc lên đó. Những con kiến thợ tiền trạm từng bắn vào đống cháy ấy thứ axit quá mạnh đã nhanh chóng biến thành mấy cái mỏ hàn rồi những ngọn đuốc sống.

Sau này, tức cách sự kiện ấy bảy trăm năm mươi nghìn năm, lũ kiến phát hiện ra, cũng vẫn do tình cờ, khi chúng thử làm mọi thứ và bất cứ cái gì (đó cũng là hình thức khoa học của chúng), rằng chúng có thể “xây dựng” lửa mà không phải đợi sét. Lúc cọ hai chiếc lá khô vào nhau, một con kiến thợ đã thấy chúng tóe ra khói rồi bùng cháy. Thử nghiệm ấy được tái diễn, được nghiên cứu. Từ đó lũ kiến biết nhóm lửa theo ý mình.

Một thời kỳ hưng thịnh tiếp nối khám phá lớn lao ấy. Hầu như hằng ngày, mỗi cái tổ đều tìm ra những ứng dụng mới. Lửa phá hủy đám cây quá cản trở, nghiền nát những vật liệu cứng nhất, hồi sinh năng lượng sau mỗi kỳ ngủ đông, chữa trị một vài căn bệnh và nhìn chung là khiến màu sắc mọi vật trở nên tươi đẹp.

Hứng thú bắt đầu suy giảm khi, không thể tránh nổi, những ứng dụng quân sự của lửa xuất hiện. Bốn con kiến được trang bị một cành cây dài đang cháy từ nay sẽ có thể tàn phá cả một đô thị đối phương gồm một triệu cá thể trong vòng chưa đến nửa tiếng đồng hồ!

Cũng xảy ra cả những vụ cháy rừng. Lũ kiến kiểm soát không tốt hiệu ứng lây lan của lửa. Một khi có thứ gì đó cháy thì chỉ cần một cơn gió thôi là đủ để ngọn lửa bùng lên và với tia axit nồng độ thấp của mình, lũ kiến chữa cháy không thể làm gì đáng kể để chế ngự vụ hỏa hoạn nữa.

Một bụi cây bắt lửa nhanh chóng lan từ cây này sang cây kia và chỉ trong vòng một ngày, không phải ba trăm nghìn cá thể mà là ba mươi nghìn tổ kiến biến thành những đống tro tàn xám đen.

Vấn nạn ấy tàn sát tất cả: những loài cây to nhất, những loài vật to nhất cho đến cả lũ chim. Tới mức nối tiếp tình trạng quá độ là sự hủy diệt. Hoàn toàn. Đồng bộ. Đã xa rồi, niềm vui của những buổi ban đầu! Lửa trở nên quá nguy hiểm. Tất cả các loài côn trùng có tính xã hội đều nhất trí lên án mạnh mẽ lửa và coi nó là thứ cấm kỵ.

Không loài nào dám lại gần thêm một ngọn lửa nào nữa. Nếu sét giáng xuống một cái cây thì sẽ có lệnh tránh xa cây đó ra. Nếu các cành khô bắt đầu bốc cháy thì nghĩa vụ của mỗi cá thể là dập tắt chúng. Chỉ thị vượt qua các đại dương. Toàn bộ loài kiến trên hành tinh, toàn bộ các loài côn trùng đều nhanh chóng biết chúng phải trốn chạy lửa và đặc biệt, không được tìm cách trở thành chủ nhân của lửa.

Chỉ còn vài loài mòng và bướm là vẫn lao đầu vào những ngọn lửa đang cháy. Nhưng sở dĩ vậy là bởi chúng nghiện ánh sáng.

Các loài khác tuân thủ rất nghiêm ngặt quân lệnh. Nếu một tổ hay một cá thể nào đó nhăm nhe dùng lửa cho chiến tranh, tất cả các cá thể khác, thuộc tất cả các loài, dù lớn dù bé, đều sẽ liên minh lại đè bẹp tổ hoặc cá thể ấy tức thì.

Chli-pou-ni đặt pheromon trí nhớ xuống.

Các Ngón Tay đã sử dụng vũ khí cấm kỵ lại còn sử dụng nó trong mọi việc chúng tiến hành. Nền văn minh của các Ngón Tay là nền văn minh lửa. Do vậy chúng ta phải phá hủy nền văn minh đó trước khi chúng thiêu cháy cả khu rừng.

Con kiến chúa tỏa ra mùi tin chắc đầy giận dữ.

103 683 lưỡng lự. Bản thân Chli-pou-ni nghĩ rằng các Ngón Tay là một hiện tượng thứ sinh. Những kẻ thuê mướn mặt đất tạm thời. Và chắc chắn là những kẻ thuê mướn chóng vánh. Chúng mới hiện hữu ở đó từ ba triệu năm nay và dĩ nhiên chúng sẽ không còn ở đó lâu hơn nữa.

103 683 lau râu.

Thường thì loài kiến để mặc các loài khác kế tiếp nhau hiện hữu trên vỏ Trái đất, không quan tâm đến chuyện sống chết của chúng. Thế tại sao lại có cuộc thập tự chinh này?

Chli-pou-ni nhấn mạnh:

Chúng quá nguy hiểm. Chúng ta không thể chờ đến lúc chúng tự biến mất được.

103 683 lưu ý:

Dường như có những Ngón Tay sống dưới Cấm Thành.

Nếu Chli-pou-ni muốn tấn công các Ngón Tay, tại sao không bắt đầu bằng những kẻ ấy?

Kiến chúa ngạc nhiên vì con kiến lính biết bí mật. Rồi nó giải thích. Những Ngón Tay dưới đó, phía dưới đó, không phải mối đe dọa. Chúng không biết cách ra khỏi cái hốc của mình. Chúng bị mắc kẹt. Chỉ cần để chúng chết đói là đủ để vấn đề tự nhiên được giải quyết. Có lẽ giờ đây chúng chỉ còn là mấy cái xác.

­Thế thì thật đáng tiếc.

Kiến chúa dựng râu.

Sao cơ? Bạn thích các Ngón Tay à? Chuyến du hành đến bờ rìa thế giới đã giúp bạn giao tiếp với chúng à?

Con kiến lính đối lại.

Không. Nhưng sẽ thật đáng tiếc cho ngành động vật học bởi chúng ta không biết phong tục cũng như hình thái học của loài động vật khổng lồ này. Và sẽ thật đáng tiếc cho cuộc thập tự chinh bởi chúng ta đi đến nơi tận cùng thế giới mà chỉ mới biết qua đối thủ của mình.

Kiến chúa bối rối. Con kiến lính bèn phát huy lợi thế.

Thế mà đó lại là của trời cho! Chúng ta có một tổ Ngón Tay tại đây, hoàn toàn thuộc quyền sở hữu của chúng ta. Vậy tại sao lại không tận dụng?

Trước đấy, Chli-pou-ni không nghĩ tới điều này. 103 683 có lý. Quả thực, những Ngón Tay ấy là tù nhân của nó, tóm lại, cũng giống hệt như lũ ve bét mà nó đang nghiên cứu trong phòng động vật học. Bị mắc kẹt trong vỏ quả phỉ, lũ ve bét trở thành một chuồng nuôi động vật siêu nhỏ của nó. Còn bị mắc kẹt trong hang, những Ngón Tay hiến cho nó một chuồng nuôi động vật siêu lớn...

Trong thoáng chốc, kiến chúa mải mê nghe con kiến lính nói, khát khao nghĩ tới chuyện bình tĩnh quản lý “Chuồng Ngón Tay” của mình, cứu vớt những Ngón Tay cuối cùng nếu chúng còn sống và thậm chí tùy tình hình, sẽ nối lại đối thoại với chúng. Vì khoa học.

Thế tại sao lại không cung cấp thức ăn cho chúng? biến chúng thành vật cưỡi khổng lồ? Chắc chắn nó có thể khiến chúng bị thuần phục bằng cách nuôi dưỡng chúng.

Song đột nhiên, một chuyện bất ngờ xảy đến.

Chẳng biết xuất hiện từ đâu, một con kiến cảm tử lao vào Chli-pou-ni và định chặt phăng đầu kiến chúa. 103 683 nhận thấy tên thích khách này là một con kiến nổi loạn trong chuồng bọ hung. Nhảy phắt lên, 103 683 hạ gục kẻ liều lĩnh bằng một cú hàm dưới sắc bén trước khi kẻ đó kịp hoàn thành tội ác của mình.

Kiến chúa vẫn rất thản nhiên.

Hãy xem những Ngón Tay có thể làm gì! Chúng đã biến lũ kiến mùi đá thành những kẻ cuồng tín sẵn sàng ám sát kiến chúa của chính mình. Bạn thấy đấy, 103 683 ạ, chúng ta không nên nói chuyện với chúng. Những Ngón Tay không phải loài động vật như những loài khác. Chúng quá nguy hiểm. Ngay cả ngôn từ của chúng cũng có thể giết chết chúng ta.

Chli-pou-ni khẳng định nó biết sự tồn tại của một phong trào nổi loạn mà các thành viên của phong trào ấy vẫn tiếp tục nói chuyện với mấy Ngón Tay đang hấp hối dưới lớp ván sàn. Vả lại đó cũng là cách nó nghiên cứu chúng. Lũ kiến gián điệp phục vụ nó đã lọt được vào giữa lòng phong trào nổi loạn và luôn cho nó hay mọi điều phát đi từ Chuồng Ngón Tay. Chli-pou-ni cũng biết 103 683 từng tiếp xúc với lũ kiến nổi loạn. Nó coi đây là điều tốt. Do vậy cả con kiến lính cũng có thể hợp tác hỗ trợ nó.

Dưới nền, con kiến thích khách gom hết chút sức lực cuối cùng để phát đi thông điệp tối hậu:

Các Ngón Tay là đức chúa của chúng ta.

Rồi chẳng còn gì nữa. Nó chết. Kiến chúa hít hít cái xác.

“Đức chúa” có nghĩa là gì?

103 683 cũng tự hỏi mình điều ấy. Kiến chúa đi đi lại lại trong căn phòng hoàng gia, không ngừng nhắc mãi rằng việc giết các Ngón Tay càng lúc càng trở nên cấp bách. Tiêu diệt chúng. Tất cả. Nó tin tưởng vào con kiến lính kinh nghiệm trong việc tiến hành nhiệm vụ trọng đại này.

Được thôi. 103 683 cần hai ngày để tập hợp lực lượng. Tiếp đó thì thẳng tiến. Tấn công toàn bộ các Ngón Tay trên thế giới!

30. BỨC THÔNG ĐIỆP THẦN THÁNH

Hãy tăng các khoản cúng nạp lên,

Hãy liều mạng, hãy hy sinh bản thân,

Các Ngón Tay còn quan trọng hơn cả kiến chúa hay đám nhộng.

Đừng bao giờ quên rằng

Các Ngón Tay hiện diện khắp nơi và hiện diện khắp nơi.

Các Ngón Tay có thể làm mọi thứ bởi các Ngón Tay là đức chúa của chúng ta.

Các Ngón Tay có thể làm mọi thứ bởi các Ngón Tay rất to lớn.

Các Ngón Tay có thể làm mọi thứ bởi các Ngón Tay rất quyền năng.

Đó là sự thật!

Tác giả của bức thông điệp này nhanh chóng rời cỗ máy trước khi những kẻ khác phát hiện ra nó ở đó.

31. LẦN THỨ HAI

Caroline Nogard không thích các bữa ăn gia đình. Cô nóng lòng mong bữa ăn này kết thúc để có thể lặng lẽ tiếp tục “tác phẩm” của mình.

Quanh cô, họ khoa chân múa tay, họ nói liến thoắng, họ chuyền nhau thức ăn, họ nhai, họ tranh cãi về những vấn đề mà cô kịch liệt coi thường.

- Nóng quá! mẹ cô nói.

- Trên truyền hình, gã dẫn chương trình dự báo thời tiết cho biết cái nóng mới chỉ bắt đầu. Dường như nguyên nhân là do nạn ô nhiễm cuối thế kỷ XX, cha cô bổ sung.

- Đó là lỗi của ông đấy. Ở thời kỳ của ông, trong những năm 90, họ gây ô nhiễm thả phanh. Hẳn phải đưa toàn bộ thế hệ ông ra trước tòa án, em gái cô mạnh bạo nói.

Họ chỉ có bốn người ngồi bên bàn nhưng ba người kia đủ để khiến Caroline Nogard phát bực.

- Chốc nữa mọi người sẽ đi xem phim. Con có muốn đi không Caro? mẹ cô đề xuất.

- Không mẹ ạ, con cảm ơn! Con có việc phải làm ở nhà.

- Vào lúc tám giờ tối ấy à?

- Vâng. Và việc quan trọng ạ.

- Tùy con thôi. Nếu con thích ở một mình để hoạt động vào những giờ trái khoáy hơn là đi giải trí cùng mọi người thì đó là quyền tối thiểu nhất của con...

Cô không thể kiên nhẫn thêm được nữa khi mà rốt cuộc, cô cũng đóng kín cửa lại sau lưng họ. Cô nhanh chóng chạy đi tìm chiếc va li, lôi từ đó ra quả cầu thủy tinh chứa đầy hạt, đổ chúng vào một cái chậu kim loại mà cô đặt lên đun trên mỏ đốt Bunsen.

Nhờ vậy cô thu được một món nghiền màu nâu. Một làn không khí túa ra, liên tiếp bị thay thế bởi một làn khói xám, thoạt tiên là một ngọn lửa nhiễu khói, rồi cuối cùng là một ngọn lửa tuyệt đẹp, sáng và trong.

Phương pháp trên hẳn là hơi cổ điển nhưng ở giai đoạn này, chẳng còn cách nào khác. Cô đang mãn nguyện kiểm tra tác phẩm của mình thì chuông reo.

Cô mở cửa và thấy một người đàn ông râu xồm, sợi râu đỏ hung. Gần như đỏ. Maximilien MacHarious ra lệnh cho hai con chó săn to đùng bị mấy sợi xích bạc buộc cổ mà anh ta cầm tay nằm xuống rồi hỏi, thậm chí chẳng thèm chào:

- Sẵn sàng chưa?

- Rồi, tôi đã hoàn thành những thao tác cuối cùng tại nhà, nhưng các hoạt động xử lý chính phải được tiến hành ở phòng thí nghiệm.

- Hoàn hảo đấy. Không xảy ra vấn đề gì chứ?

- Không hề dù chỉ một chút xíu.

- Không ai hay biết gì phải không?

- Không ai cả.

Cô trút cái chất nóng hổi đã chuyển sang màu đất son vào một cái chai dày rồi đưa nó cho người đàn ông.

- Tôi sẽ lo mọi chuyện. Giờ thì cô có thể nghỉ ngơi rồi, anh ta nói.

- Tạm biệt.

Sau khi bày tỏ dấu hiệu thông đồng, anh ta biến mất trong thang máy cùng hai con chó săn.

Lại được ở một mình, Caroline Nogard cảm thấy nhẹ nhõm vì trút được một gánh nặng. Lúc này, cô nghĩ, chẳng điều gì có thể ngăn cản được họ. Họ sẽ thành công ở điểm mà những kẻ khác từng thất bại.

Cô tự phục vụ mình một cốc bia tươi và chậm rãi nhấm nháp. Tiếp đó cô cởi áo blu mặc lúc làm việc ra rồi khoác lên người chiếc áo choàng tắm màu hồng. Trên một cánh tay áo, cô nhận thấy có một chỗ rách nhỏ xíu hình vuông. Không nên để quá lâu mới mạng lại chỗ đó. Cô lấy kim chỉ và ra ngồi trước ti vi.

Lúc ấy là giờ phát sóng chương trình “Bẫy suy tưởng”. Caroline Nogard bật máy thu của mình lên.

Trên ti vi.

Bà Ramirez vẫn luôn ở đó, với dáng vẻ phụ nữ Pháp trung lưu của mình và nét tính cách rụt rè được thể hiện khi bà phát biểu đáp án hoặc những suy luận logic dẫn đến đáp án ấy.

Người dẫn chương trình lại chơi điệu quen thuộc của anh ta:

- Thế nào, bà không tìm ra ư? Bà hãy kiểm tra thật kỹ bảng này và nói cho các quý vị khán giả truyền hình biết dãy số kia khiến bà nghĩ đến điều gì?

- À vâng, quý vị thấy đấy, bài toán thực sự rất lạ lùng. Đây là một cấp số theo hình tam giác xuất phát từ một đơn vị đơn rồi tiến dần tới thứ gì đó phức tạp hơn nhiều.

- Hoan hô bà Ramirez! Bà hãy tiếp tục đi theo hướng ấy rồi bà sẽ tìm thấy!

- Ban đầu có con số một. Có thể nói... có thể nói đó gần như là...

- Các quý vị khán giả truyền hình đang lắng nghe bà, thưa bà Ramirez! Và khán giả trong trường quay sẽ động viên bà.

Vỗ tay rào rào.

- Cố lên bà Ramirez! Có thể nói đó gần như là gì?

- Một văn bản thiêng. Con số 1 được phân chia để đưa ra hai con số, hai con số ấy lại đưa ra bốn con số. Điều này hơi...

- Điều này hơi?

- Giống như khúc dạo đầu của một sự chào đời. Thoạt tiên, quả trứng gốc tự phân thành hai, rồi thành bốn, rồi nó còn tiếp tục tự phân nữa. Theo bản năng, bảng này khiến tôi nghĩ đến một sự chào đời, một sinh vật xuất hiện rồi phát triển. Điều đó khá là trừu tượng.

- Chính xác, thưa bà Ramirez, chính xác. Chúng tôi đã tin cậy giao cho bà một câu đố tuyệt làm sao! Xứng đáng với sự sáng suốt của bà và sự ủng hộ nhiệt tình của quý vị khán giả.

Vỗ tay.

Người dẫn chương trình kéo dài giây phút chờ đợi hồi hộp:

- Vậy đâu là quy tắc chi phối cấp số này? Đâu là cơ chế của sự chào đời này, thưa bà Ramirez?

Vẻ mặt bực bội của người chơi.

- Tôi không tìm thấy... Ừm, tôi sử dụng quân bài phăng teo.

Tiếng thì thầm thất vọng lan khắp căn phòng. Đây là lần đầu tiên bà Ramirez chịu thất bại.

- Bà Ramirez, bà có chắc là muốn sử dụng một trong các con bài phăng teo của mình không?

- Sao có thể làm khác được!

- Thật đáng tiếc, thưa bà Ramirez, sau một chặng chơi không mắc sai lầm hay như vậy...

- Câu đố này khá đặc biệt. Nó xứng đáng được suy nghĩ kỹ thêm nữa. Vì vậy mà tôi sử dụng quân bài phăng teo, để anh giúp đỡ tôi.

- Rất tốt. Chúng tôi đã đưa cho bà câu đầu tiên: “Càng thông minh người ta càng ít cơ hội tìm thấy.” Câu thứ hai là: “Cần phải quên mọi thứ ta biết.”

Vẻ bực bội của người chơi.

- Điều đó có nghĩa là gì?

- À! bà hãy tự khám phá đi, bà Ramirez. Để giúp đỡ bà, tôi xin nói với bà rằng cũng như đối với một nhà phân tâm học, bà nên quay trở lại trong sâu thẳm tâm trí mình. Hãy đơn giản hóa vấn đề. Thay thế các cơ chế logic và suy tưởng tiền định bằng điều trống rỗng.

- Không dễ đâu. Anh yêu cầu tôi loại bỏ suy tưởng bằng suy tưởng!

- À! Chính vì thế mà chương trình của chúng tôi mang tên “Bẫy...

-... suy tưởng”! cả phòng đồng thanh nói tiếp.

Rồi mọi người vỗ tay.

Bà Ramirez thở dài, nhíu mày. Người dẫn chương trình thể hiện cử chỉ giúp đỡ.

- Với quân bài phăng teo của mình, bà cũng có quyền biết thêm một dòng trên bảng.

Anh ta lấy cây bút dạ và ghi:

1

11

21

1211

111221

312211

Rồi anh ta thêm:

13112221

Máy quay quay cận cảnh gương mặt hốt hoảng của bà Ramirez. Bà nháy nháy mắt. Lẩm bẩm các số “một”, “hai”, “ba” như thể đó là công thức làm một chiếc bánh ga tô mận khô với các thành phần bột bơ đường trứng ngang nhau. Đặc biệt tôn trọng các tỷ lệ của số “ba”. Ngược lại, không nên dè xẻn với các số “một”.

- Thế nào thưa bà Ramirez, giờ thì đã ổn hơn chưa ạ?

Rất tập trung, bà Ramirez không trả lời mà chỉ làu bàu mấy tiếng “ừm ừm” hàm ý “lần này tôi tin mình sẽ tìm ra”.

Người dẫn chương trình tôn trọng sự trầm tư của bà.

- Tôi hy vọng cả quý vị nữa, thưa quý vị khán giả truyền hình thân mến, quý vị cũng sẽ ghi lại cẩn thận dòng số mới chúng tôi đưa ra. Và hẹn gặp quý vị ngày mai, nếu quý vị muốn vậy!

Vỗ tay. Phần giới thiệu đoạn kết. Trống, kèn và nhiều tiếng kêu khác.

Caroline Nogard tắt ti vi. Dường như cô nghe thấy một tiếng động nhỏ. Cô hoàn thành việc khâu vá. Thật hoàn hảo, không còn nhìn thấy dù chỉ chút dấu vết nhỏ nhất của cái lỗ thủng bé tí chết tiệt kia nữa. Cô xếp chỉ và kéo lại. Lại tiếng gì đấy như tiếng giấy bị vò nhàu.

Tiếng động phát ra từ phòng tắm. Có thể đó là một con chuột. Nhưng chắc chuột chẳng gây ra thứ âm thanh kiểu này khi chạy trên nền gạch lát đâu. Vậy đó là một, hay nhiều tên trộm? Chúng làm gì trong phòng tắm cơ chứ?

Cảnh giác hết mức, cô ra chỗ tủ com mốt lấy khẩu súng lục calip 6 ly mà bố cô đã giấu ở đó phòng các tình huống tương tự. Để chộp chuẩn hơn tên hoặc những tên đột nhập, cô bật lại ti vi, tăng âm lượng và rón rén đi về phía phòng tắm.

Một nhóm rapper rống lên cuộc nổi dậy của mình.

“Nhà của ngươi, cửa hàng của ngươi, tất cả, tất cả, chúng ta sẽ thiêu tất cả, tất cả, tất cả...”

Caroline Nogard nép sát vào cánh cửa, hai bàn tay siết chặt khẩu súng như cô từng thấy trong các phim truyền hình Mỹ dài tập. Rồi cô bất ngờ mở cửa.

Chẳng có ai trong phòng tắm vậy mà tiếng động vẫn còn đó, vang lên càng lúc càng to phía sau tấm ri đô che buồng tắm hoa sen. Cô kéo phăng tấm ri đô ra.

Thoạt tiên cô tiến lên để hiểu rõ hơn hiện tượng. Rồi vẻ kinh hoàng, cô hét lên, bắn hết đạn trong khẩu súng nhưng vô ích. Cô lùi lại, thở hổn hển, và dùng chân đóng sập cửa. May mắn thay chìa khóa ở đúng tầm tay cô. Cô khóa kỹ cửa lại và chờ đợi, sém chút nữa là lâm vào tình trạng khủng hoảng cuồng loạn.

Dù sao “nó” cũng sẽ không qua được cánh cửa!

Nhưng “nó” qua được. Thậm chí còn đuổi theo cô.

Cô rên siết, bỏ chạy, với lấy đống đồ mỹ nghệ ném về phía sau mình. Cô dùng chân tay đấm đá. Nhưng cô có thể làm gì trước một đối thủ như vậy cơ chứ?

32. LƯỠNG LỰ ĐIỀU GÌ

Nó lau đầu bằng hệ thống lông như chiếc lược ở đốt ống.

103 683 thực sự không biết mình đang làm gì nữa.

Nó e sợ các Ngón Tay và... nó có nhiệm vụ giết toàn bộ bọn chúng. Nó bắt đầu tin vào phong trào nổi loạn và... nó phải phản bội phong trào ấy. Nó đã đi đến bờ rìa thế giới cùng hai mươi con kiến trinh sát và... bây giờ nó được tặng tám mươi nghìn con, nó nhận định đây là con số hoàn toàn khiêm tốn.

Nhưng điều khiến nó bận tâm hơn hết thảy là bản thân phong trào nổi loạn. Nó từng tưởng tượng mình sẽ liên minh với những con kiến phiêu lưu chín chắn và giờ nó phải đối mặt với những con nửa điên nửa không, luôn sẵn sàng phát ra từ vô nghĩa này: “đức chúa”.

Thậm chí thái độ của kiến chúa cũng rất lạ lùng. Đối với một con kiến, kiến chúa đã nói quá nhiều. Thật bất thường. Nó muốn giết tất cả các Ngón Tay nhưng nó lại lờ tịt những Ngón Tay sống dưới chính đô thị của nó. Nó khẳng định tương lai nằm trong nghiên cứu về các loài lạ nhưng nó lại từ chối tận dụng Chuồng Ngón Tay để tiến hành thí nghiệm về loài ngoại lai nhất và khiến chúng bối rối nhất trong số các loài.

Chli-pou-ni đã không tiết lộ với nó mọi chuyện. Lũ kiến nổi loạn lại càng không. Chúng nghi ngờ nó hoặc chúng có ý đồ giật dây nó. Nó cảm nhận thấy trò đùa của kiến chúa, của lũ kiến nổi loạn mà thậm chí có lẽ của cả hai.

Đột nhiên một điều hiển nhiên lóe lên trong nó: chưa bao giờ có chuyện như vậy xảy ra trong một tổ kiến hay ở bất cứ đâu trên hành tinh này. Có thể nói tại Bel-o-kan, các con vật đã đánh mất lương tri. Cá thể nào cũng có những suy nghĩ kỳ quặc, cảm thấy các tâm trạng, nói tóm lại, cá thể nào cũng bớt giống kiến hơn trước đây. Chúng đang biến đổi. Lũ kiến nổi loạn là những con đã bị đột biến.

Chli-pou-ni cũng là một con kiến đột biến. Đối với chính bản thân mình, vốn nghiêng theo khuynh hướng như từ này sẽ thế, tức là tự nghĩ mình giống một thực thể độc lập, 103 683 lại càng không cảm thấy mình là một con kiến bình thường nữa. Chuyện gì đang xảy ra ở Bel-o-kan vậy?

Không thể giải đáp nổi câu hỏi này, trước hết nó muốn hiểu điều gì thúc đẩy lũ kiến nổi loạn sử dụng những lối diễn đạt kỳ cục.

“Đức chúa” là gì?

103 683 đi về phía chuồng bọ tê giác.

33. BÁCH KHOA TOÀN THƯ

TẬP QUÁN THỜ CÚNG NGƯỜI CHẾT: Yếu tố đầu tiên xác định một nền văn minh có trọng lượng hay không là tập quán “thờ cúng người chết”.

Chừng nào loài người còn vất xác đồng loại cùng những thứ tạp nham rác rưởi khác chừng ấy họ vẫn chỉ là lũ súc vật. Ngày họ bắt đầu chôn xuống đất hoặc thiêu xác đồng loại, có điều gì đó không thể đảo ngược đã xảy ra. Chăm sóc người chết nghĩa là quan niệm có sự sống bên kia thế giới, sự sống ở một thế giới ảo đan chồng lên thế giới hữu hình. Chăm sóc người chết nghĩa là coi cuộc sống như một cầu nối đơn giản giữa hai không gian. Mọi hành vi tôn giáo đều bắt nguồn từ đó.

Tập quán thờ cúng người chết đầu tiên được cho là diễn ra vào thời đại đồ đá giữa, cách đây đã bảy mươi nghìn năm. Hồi ấy, một vài bộ lạc người bắt đầu khâm liệm xác chết trong những cái hố 1,40m × 1m × 0,30m.

Các thành viên trong bộ lạc để bên cạnh người quá cố những miếng thịt, những vật dụng bằng đá lửa và những cái sọ động vật mà người quá cố từng săn được. Có vẻ như loại đám ma này luôn kèm theo một bữa ăn dùng chung trong cả bộ lạc.

Ở kiến, đặc biệt tại Indonesia, người ta phát hiện thấy một vài loài vẫn tiếp tục nuôi kiến chúa quá cố nhiều ngày sau khi kiến chúa qua đời. Hành vi ứng xử này còn khiến người ta ngạc nhiên hơn vì mùi axit oleic tỏa ra từ xác chết dĩ nhiên cho chúng thấy tình trạng đã chết của con kiến quá cố.

Edmond Wells,

Bách khoa toàn thư kiến thức tương đối và tuyệt đối, quyển II.