Tháng sáu năm ấy anh đến thăm gia đình chúng tôi .Anh luôn tự coi mình như người nhà bởi người cha đã yên nghỉ của anh vừa là bạn vừa là láng giềng của cha tôi .Ngày mười lăm tháng sáu ,cảnh chết chóc đã xảy ra ở Xaraeva Pherdinanda .Sáng ngày mười sáu người ta mang báo từ bưu điện đến .Cha tôi cầm tờ báo Matxcova buổi chiều từ phòng mình bước lại phòng ăn ,nơi anh ,mẹ tôi và tôi đang ngồi sau bàn uống trà ,và nói :
- Này ,các bạn của tôi ,chiến tranh rồi ! Ở Xaraeva hoàng tử Áo đã bị giết .Đó là chiến tranh !
Ban ngày ở Pet'rov người người đến thăm điền trang của cha tôi .Và sau bữa trưa ,ông ngồi nói chuyện với chàng rể của mình .Nhưng đến ngày mười chín tháng bảy ,Đức đã tuyên chiến với Nga...
Suốt tháng chín ,anh đến thăm chúng tôi đúng một ngày để tạm biệt truớc lúc ra trận ( Khi đó tất cả đều nghĩ rằng ,sắp tới chiến tranh sẽ kết thúc ,và đám cưới của chúng tôi đã được ấn định vào mùa xuân ) .Và buổi chia tay của chúng tôi đã bắt đầu .Sau bữa tối ,theo lệ thường ,chiếc ấm xamova được mang đến ,và ,thoáng nhìn hai dòng hơi nước trên khung cửa mở ,cha tôi nói :
- Thu năm nay đến sớm và lạnh thật ...
Buổi chiều ấy chúng tôi ngồi yên lặng ,chỉ thỉnh thoảng trao đổi với nhau vài câu vô nghĩa ,bình thản một cách ngoa ngoắt ,giấu đi những ý nghĩ và tình cảm của mình . Cha tôi chậm rãi nói chuyện về mùa thu .Tôi bước tới cánh cửa ngoài ban công và lau khung kính mờ bằng khăn mùi xoa .Trong vườn ,trên bầu trời đen xám ,những ngôi sao trong suốt ,lạng buốt ,lấp lánh những tia sáng chói và sắc nhọn .Cha tôi hút thuốc ,ngả người trên ghế bành ,nhìn những chiếc đèn nóng bỏng treo trên bàn .Còn mẹ tôi ,với cặp kính trên mắt ,dưới ánh sáng ngọn đèn ,vẫn cần mẫn khâu lại chiếc túi nhỏ bằng tơ .Chúng tôi biết đó là chiếc túi nào ,và điều đó đã trở nên đầy xúc động ,lo âu.Cha tôi hỏi :
- Vậy là ,dù thế nào con cũng muốn đi vào lúc sớm .Đợi ăn sáng rồi đi có được không ?
- Vâng ,nếu cha cho phép thì sáng ra cũng được - Anh trả lời .- Con rất buồn nhưng không thể tự cho phép mình như ở nhà được .
Cha tôi thở dài mệt mỏi :
- Thôi tùy con ,con trai ta .Chỉ trừ trường hợp cha mẹ dậy muộn ,cha mẹ nhất định sẽ tiễn con ngày mai ..
Mẹ tôi đứng dậy và làm dấu thánh cho người con tương lai của mình .Anh cúi xuống cầm tay mẹ và cầm tay cha .Còn lại một mình ,chúng tôi ngồi lại phòng ăn một lát ,bỗng tôi nghĩ đến trò chơi bói bài .Anh đi lại trong phòng ,rồi hỏi :
- Em có thích đi dạo một lát không ?
Tất cả mọi chuyện trong tâm hồn tôi đều trở nên nặng nề ,tôi đồng ý một cách hững hờ :
- Vâng ...
Anh ra phòng ngoài khoác áo ,vẫn suy nghĩ về một điều gì đó ,với nụ cười mai mỉa dễ thương ,chợt anh đọc đi đọc lại câu thơ của Phet :
" Ôi mùa thu lạnh quá !
Hãy quàng khăn và khoác áo đi em .."
- Không có áo khoác ,- Tôi mỉm cười - Và thế nào nữa ?
- Anh không nhớ .Hình như là thế này :
"Hãy nhìn lên giữa tán thông đen
một đám lửa dường như đang bừng cháy .."
- Đám lửa ?
- Trăng lên ,đúng như vậy.Có một mùa thu làng quê tuyệt đẹp nào đó trong những câu thơ này " Hãy quàng khăn và khoác áo đi em .." cái thời của ông bà mình .Ôi lạy Chúa ,lạy Chúa tôi !
- Cái gì vậy anh ?
- Không sao đâu ,đúng như vậy .Dù sao thì cũng buồn .Buồn và dễ chịu .Anh rất ,rất yêu em ...
Khoác áo ấm vào ,chúng tôi qua phòng ăn ,đến ban công rồi bước ra vườn .Lúc đầu thấy tối om như cầm được những mảng tối trong tay .Rồi sau đó trên nền trời sang sáng dần hiện ra những chùm ánh sáng màu đen ,rắc phủ đầy lên những ngôi sao đang lấp lánh một màu khoáng chất .Anh chợt dừng lại ,ngoảnh nhìn về phía ngôi nhà :
- Em hãy nhìn xem ,thật vô cùng đặc biệt ,cái ánh sáng của mùa thu chiếu vào khung cửa nhỏ ngôi nhà .Anh sẽ sống ,sẽ sống mãi để nhớ buổi tối hôm nay ...
Tôi nhìn lại ,và anh ôm lấy tôi trong chiếc áo choàng kiểu Thụy Sĩ mà tôi đang khoác trên người .Tôi kéo chiếc khăn lông cho khỏi chạm vào mặt,hơi nghiêng đầu để anh hôn tôi .Sau khi hôn ,anh nhìn thẳng vào tôi ,khẽ thầm thì :
- Em có lạnh không ? Tiết trời như mùa đông rồi đấy .Nếu như anh chết ,dù sao em sẽ không quên anh ngay chứ ?
Tôi chợt nghĩ : nếu như anh chết thật thì sao ? Và lẽ nào trong một thời gian ngắn tôi lại có thể quên anh - dù sao thì tất cả cuối cùng rồi cũng lãng quên ? Và tôi vội trả lời ,sợ hãi với chính ý nghĩ của mình :
- Anh đừng nói nữa .Em không chịu đựng nổi cái chết của anh đâu !
Anh chợt lặng im rồi từ tốn nói :
- Thôi được ,nếu anh chết ,anh sẽ đợi em ở đó .Em hãy sống và sống thật vui trên thế gian này ,rồi sau đó hãy đến với anh .
Mắt tôi ứa những giọt lệ đắng cay ...
Và sáng hôm sau anh ra đi .Mẹ tôi đeo vào cổ anh một chiếc túi nhỏ mà mẹ mới khâu chiều qua - trong đó đựng bức tượng thánh bằng vàng mà ông và cha của mẹ đã từng mang trong chiến tranh .Và chúng tôi làm dấu thánh cho anh trong nỗi tuyệt vọng vô cùng .Nhìn theo bóng anh đi ,trên bậc thềm ,chúng tôi đứng ngây ra ,cái thẫn thờ thường có khi tiễn ai đó trong cuộc chia ly lâu dài .Chúng tôi cảm thấy sự không đồng cảm đến kinh ngạc giữa mình với những hạt sương muối xinh tươi đang sáng lấp lánh trên cỏ lúc ban mai .Đừng một lúc ,chúng tôi trở vào căn nhà trống trải .Tôi đi lại trong phòng ,đặt tay sau lưng ,không biết mình nên làm gì ,hoặc khóc oà lên hoặc thét to với hết giọng của mình ...
Anh đã chết - ôi thật lạ làm sao những lời này - chỉ sau đó một tháng ở Galixia .Và từ đó đúng ba chục năm đã trôi qua .Và nhiều ,rất nhiều những cảm xúc trong những năm tháng đó ,có cảm tưởng sao lâu đến thế ,khi ta chủ ý nghĩ về chúng ,hồi tưởng lại trong kí ức tất cả những gì kỳ diệu ,mơ hồ ,không thể nhận thức bằng trí óc hay trái tim ,cái đó gọi là quá khứ .Mùa xuân năm mười tám ,khi cha mẹ tôi đã đều khuất núi ,tôi sống ở Matxcova ,trong tầng hầm của một chị bán hàng ở chợ Xmolenxc .Chị luôn giễu cợt tôi : " Nào ,thưa cô ,tình cảnh cô thế nào ?". Tôi cũng buôn bán đôi chút ,bán ,mà như nhiều người bán hàng thời đó ,chủ yếu cho những người lính đội mũ lông cao và mang áo đứt cúc ,những gì còn lại .Khi thì chiếc vòng nhỏ ,khi thì cây thánh giá bé ,khi thì chiếc áo cổ lông , vài mảnh sa khoáng .Tôi bán hàng ở góc phố Arbat ,ở chợ .Và ở đó tôi đã gặp một người lính đứng tuổi ,có tâm hồn tuyệt vời .Sau đó tôi lấy anh và tháng tư chúng tôi chuyển đến Ecaterinoda .Cùng đi với chúng tôi còn có người cháu của anh .Một cậu bé chừng muời bảy tuổi ,cùng lọt vào hàng ngũ những người tình nguyện .Trong khoảng gần hai tuần ,tôi như bà tướng .Còn anh trong trang phục dân tộc và bộ râu ngả màu muối tiêu .Và chúng tôi lưu lạc ở sông Đông ,ở Cuban trong hơn hai chục năm trời .Vào mùa đông ,trong những cơn bão tuyết chúng tôi ra đi trong những đám đông những người lánh nạn từ Novoratxec đến Thổ Nhĩ Kỳ .Và trên đường đi ,giữa biển ,chồng tôi chết vì bệnh thương hàn .Lúc đó tôi chỉ còn lại ba người thân gần gũi trên đời : đứa cháu chồng cùng cô vợ trẻ và con gái nó .Cháu bé mới bảy tháng tuổi .Nhưng sau thời gian ở Crưm ,đứa cháu cùng vợ nó cũng bỏ đi đến Vranghe ,để lại đứa con nhỏ cho tôi .Rồi hai vợ chồng nó cũng bị mất tích ở đó .Còn tôi phải sống ở vùng Conxtantino khá lâu ,phải làm những công việc cực kỳ nặng nhọc để nuôi mình và chăm sóc cháu nhỏ .Sau đó ,cũng như bao người khác,với cháu bé trên tay ,tôi lang bạt khắpnơi :Bangari ,Secbia ,Trexnia ,Bỉ ,Paris ,Nix ..Và cháu gái đã lớn ,nó ở lại Paris , trở thành một cô gái Pháp đến chân tơ kẽ tóc ,rất duyên dáng và hoàn toàn dửng dưng với tôi ,một người làm thuê trong cửa hàng bánh kẹo cạnh Madlen ,một công việc đòi hỏi bàn tay tôi được nâng niu ,móng đánh óng ánh sắc bạc để gói những chiếc hộp bằng giấy bóng và buộc bằng những sợi dây mềm mại óng vàng .Nhưng tôi đã sống và vẫn sẽ sống ở Nix .Tôi đã đến Nix lần đầu tiên vào năm chín trăm muời hai và tôi có thể nghĩ về những ngày hạnh phúc đó đẹp hơn cái việc cô ấy chẳng bao giờ ở lại với tôi .
Và tôi đã chịu đựng cái chết của anh như thế ,cái điều mà khi xưa tôi đã nông nổi nói rằng mình không thể chịu đựng nổi .Nhưng ,hồi tưởng lại tất cả những gì tôi đã trải qua từ bấy đến giờ ,tôi luôn tự hỏi :ừ nhỉ ,dẫu sao thì mình đã có cái gì trong cuộc đời ? Và tôi tự trả lời : chỉ có mỗi buổi chiều thu lạnh ấy .Phải chăng anh vẫn tồn tại ở đâu đó ? Dù sao anh vẫn còn .Và đó là tất cả những gì có trong cuộc đời tôi .Những gì còn lại chỉ là giấc mơ thừa .Và tôi tin ,một niềm tin cháy bỏng ,rằng ở một nơi nào đó anh vẫn đang đợi tôi, với tất cả tình yêu và tuổi trẻ thuở nào ,như trong chiều thu lạnh lẽo ngày xưa ."Em hãy sống và sống thật vui trên thế gian này ,rồi sau đó hãy đến với anh .." Tôi đã sống ,đã từng sung sướng và bây giờ tôi sắp sửa ra đi.