— Họ tới kìa! Họ tới kia kìa!
Tại khúc quẹo của con đường xuất hiện một chiếc xe Jeep quân đội chở những sĩ quan ngoại quốc. Chiếc xe Jeep lăn bánh chầm chậm, theo sau là những người lính vai mang súng trường. Đàng sau họ là một thứ gì trông như một bầy người. Những đứa trẻ con giống như chúng tôi. Những người đàn bà giống như mẹ chúng tôi. Những ông già giống như ông thợ đóng giày.
Chừng hai ba trăm người đi ngang qua, có lính canh giữ hai bên. Vài người đàn bà cõng những đứa bé trên lưng, vác chúng trên vai, hay ôm chúng vào ngực. Một người gục xuống; những cánh tay chìa ra đỡ lấy đứa bé và bà mẹ; họ phải được khiêng đi vì một người lính đã chĩa súng vào bầy người.
Không ai nói, không ai khóc; những đôi mắt của họ nhìn đăm đăm xuống mặt đất. Chúng tôi chỉ nghe tiếng gót giày đinh của những người lính.
Ngay trước mặt chúng tôi, một cánh tay gầy guộc thò ra từ đám đông, một bàn tay dơ bẩn mở ra, một giọng van xin:
— Bánh mì.
Cô đầy tớ, mỉm cười, làm cử chỉ bố thí mẩu bánh mì bơ ăn thừa; cô chìa nó gần chạm vào bàn tay chờ đợi, rồi, cười rộ lên, cô rụt tay lại, đưa mẩu bánh mì vào miệng cô, cắn một cái và nói:
— Tao cũng vậy, tao cũng đói!
Một người lính thấy hết cảnh ấy, bước đến vỗ vào mông cô đầy tớ một cái; hắn véo má cô, và cô vẫy khăn mùi-soa chào hắn cho đến khi chúng tôi chỉ còn thấy một đám mây bụi trong ánh chiều tà.
Chúng tôi trở vào nhà. Từ trong bếp, chúng tôi thấy cha xứ đang quỳ trước cây thập giá to tướng trong phòng của ông.
Cô đầy tớ nói:
— Ăn cho xong phần bánh mì bơ của các cậu đi.
Chúng tôi nói:
— Chúng tôi không đói nữa.
Chúng tôi bước vào phòng. Cha xứ xoay người lại:
— Các con có muốn cầu nguyện cùng cha không?
— Chúng con không bao giờ cầu nguyện, cha biết rõ mà. Chúng con muốn hiểu mọi việc.
— Các con không hiểu được đâu. Các con còn quá trẻ.
— Các con? Các con không quá trẻ. Vì thế nên các con hỏi cha: Những người đó là ai? Họ bị đem đi đâu? Tại sao?
Cha xứ đứng dậy, bước đến chúng tôi. Ông nhắm mắt lại và nói:
— Hành trạng của Chúa thì khôn dò.
Ông mở mắt ra, đặt hai tay lên đầu chúng tôi:
— Thật đáng tiếc là các con đã phải chứng kiến một cảnh như vậy. Các con run rẩy cả chân tay.
— Cha cũng vậy, thưa cha.
— Vâng, cha đã già rồi, cha run rẩy.
— Còn chúng con, chúng con run vì lạnh. Chúng con đi mình trần đến đây. Chúng con sẽ mặc những chiếc áo sơ-mi mà người đầy tớ của cha đã giặt.
Chúng tôi đi vào bếp. Cô đầy tớ đưa cho chúng tôi mớ quần áo sạch. Mỗi đứa chúng tôi lấy một chiếc áo sơ-mi. Cô đầy tớ nói:
— Các cậu quá nhạy cảm. Điều tốt nhất các cậu làm được là quên những gì các cậu đã thấy.
— Chúng tôi không bao giờ quên bất cứ điều gì cả.
Cô đẩy chúng tôi về phía cửa:
— Đi đi, đừng lo lắng gì cả! Tất cả những điều đó không dính líu gì đến các cậu. Nó sẽ không bao giờ xảy đến cho các cậu. Những người đó chỉ là những con vật.